در این مقاله در وب‌سایت تهران اتیسم با کارکردهای اجرایی آشنا خواهید شد و روش‌های را برای تقویت آن خواهید آموخت.
کارکردهای اجرایی مجموعه‌ای از توانایی‌ها و مهارت‌های شناختی است که از بدو تولد در کودک وجود دارد که با رشد کودک این مهارت نیز رشد می‌باید، به نحوی که در سن ۱۲ سالگی عملکرد کودک مشابه عملکرد بزرگسالان خواهد شد. کارکردهای اجرایی از طریق تاثیر بر سایر فرایندهای شناختی این امکان را برای ما فراهم می‌سازد تا افکار و اعمال خود را برای یک اقدام هدفمند تنظیم نماییم. این عملکرد ما را قادر می‌سازد تا مفاهیم انتزاعی و پیچیده را درک کنیم، مشکلاتی که هرگز با آن مواجهه نشده‌ایم را حل کنیم، روابط خود را مدیریت کنیم و برای آینده خود برنامه‌ریزی نماییم. در نتیجه عملکرد اجرایی یک عبارت کلی است که به تمامی فرایندهای شناختی که در هدایت و کنترل رفتار نقش کلیدی ایفا می‌کنند اطلاق می‌گردد.
فرایندهای شناختی مرتبط با کارکردهای اجرایی بسیار زیاد هستند که می‌توان از این بین به حافظه فعال، مقاومت در برابر حواس‌پرتی نسبت به محرک‌های محیطی نامربوط در محیط، برنامه‌ریزی، بازداری و مهار، حل مسئله، انعطاف‌پذیری و سازماندهی اشاره کرد.
از مهم‌ترین کارکردهای اجرایی می‌توان به ۳ مولفه اصلی آن یعنی حافظه فعال، انعطاف‌پذیری و بازداری اشاره کرد.
حافظه فعال به توانایی نگه‌داری اطلاعات در مغز به صورت فعال اشاره دارد که به واسطه آن می‌توان اطلاعات جدید را با اطلاعات گذشته تلفیق و یا به‌روزرسانی نمود. در نتیجه حافظه فعال مسئول حفظ اطلاعات آنی در مغز است. به این ترتیب، حافظه فعال، برای متمرکز ماندن برروی یک کار، جلوگیری از حواس پرتی ،و به روز نگه‌داشتن ما و آگاه کردن ما درمورد آنچه که در اطرافمان میگذرد ضروری است. برای مثال، یک کودک با استفاده از حافظه ی فعالش است که، می تواند مراحل دستور پخت غذای مورد علاقه ی خود را به یاد بیاورد. کودکانی که در مهارت‌های حافظه کاری مشکل دارند، اغلب در به یادآوری دستورالعمل معلمان، به یادآوری قوانین بازی، یا انجام وظایف دیگری که شامل فراخوانی اطلاعات مهم می باشد دچار مشکل هستند.
بازداری، به توانایی مهار و جلوگیری از افکار و یا پاسخ‌های بالقوه اشاره دارد که بتوان به کمک آن به صورت کاملا انتخابی تنها درگیر یک اقدام هدفمند شد. به عنوان نمونه وقتی که شما درگیر مطالعه یک کتاب درسی هستید، توجه خود به صدایی که از بیرون اتاق می‌آید را مهار می‌کنید.
آخرین مولفه، انعطاف‌پذیری شناختی است که به توانایی انتقال و جابه‌جایی بین چندین تکلیف و نقش‌های شناختی متفاوت اشاره دارد. برای مثال، فرض کنید که به بازی گروهی مشغول هستید و هم‌زمان گوشی موبایلتان زنگ می‌خورد. در چنین شرایطی، افرادی که می‌توانند ضمن تمرکز روی تلفن خود، بازی خوبی را هم ارائه دهند، انعطاف پذیری شناختی قابل‌توجهی دارند؛ به‌عبارت دیگر، افرادی که انعطاف پذیری شناختی ندارند، برای جابه‌جایی بین دو موضوع مختلف، از نظر ذهنی به‌اندازه کافی توانمندی ندارند و به‌سختی می‌توانند هر دو کار را به‌صورت هم‌زمان پیش ببرند؛ چنین افرادی از تطبیق‌دادن خودشان با محرک‌های جدید هراس دارند و در برابر تغییر طرز تفکر خود بر اساس تغییرات مختلف محیط پیرامونشان، بسیار ضعیف هستند.
روش‌های تقویت حافظه فعال
- یادآوری عدد به صورت مستقیم (از ۳ عدد شروع شده و گسترش می یابد.
- یادآوری عدد به صورت معکوس (از ۳ عدد معکوس شروع شده و گسترش می یابد).
- یادآوری کلمه به صورت مستقیم (از ۳ کلمه شروع شده و گسترش می یابد).
- یادآوری کلمه به صورت معکوس (از ۳ کلمه معکوس شروع شده و گسترش می یابد).
- یادآوری تصویر به صورت مستقیم (از ۳ تصویر شروع شده و گسترش می یابد).
- یاد آوری لیستی از هجاهای بی معنی (از ۳ کلمه شروع شده و گسترش می یابد).
- یادآوری تصویر به صورت معکوس (از ۳ تصویر معکوس شروع شده و گسترش می یابد).
- یاد آوری کلمه غیر مرتبط (از ۱ کلمه غیر مرتبط از بین ۳ کلمه شروع شده و تمرین گسترش می یابد).
- یاد آوری کلمات غیر مرتبط ( از ۲ کلمه غیر مرتبط از بین ۵ کلمه شروع شده و تمرین گسترش می یابد).
- یاد آوری جمله (از جملات کوتاه ۳ کلمه ای شروع شده و گسترش می یابد).
- یادآوری جمله (درست یا اشتباه بودن جمله را بیان کند و کلمه آخر جمله ها را بگوید (از ۱ جمله شروع شده و تعداد جملات افزایش می یابد).
- تطبیق لیست کلمه یا لغت. یک سری کلمه گفته می شود بعد از چند ثانیه کلمات جدید بیان می شود. باید تشخیص داده شود که آیا کلمات قسمت اول با کلمات قسمت دوم یکسان است یا خیر.
- شمارش اعداد به صورت معکوس.
- انجام محاسبات ساده ریاضی به صورت معکوس.
- یاد آوری مکعب از روی صفحه رنگی مشبک.
روش‌های بهبود حافظه فعال در کودکان
- روی مهارت های تجسم کار کنید. بچه ها را تشویق کنید تا در ذهن خود تصویری از آنچه که تازه خوانده اند یا شنیده اند ایجاد کنند.
- از فرزندتان بخواهید به شما آموزش دهد. قادر بودن به توضیح چگونگی انجام کار مستلزم ایجاد اطلاعات و تشکیل ذهنی از طریق آن است.
- بازی هایی که از حافظه بصری استفاده می کنند را امتحان کنید.
- بازی های تطبیقی زیادی وجود دارد که به بچه ها کمک میکند روی حافظه بصری شان کار کنند، مثلاً می توانید مواردی مانند صفحه مجله را به بچه ها بدهید و از آنها بخواهید که تمام نمونه های کلمه یا حرف «س» را دور هم جمع کند.
- بازی کارتی. بازی های ساده کارت مانند می توانند حافظه کاری را از دو طریق بهبود بخشند. کودکان و نوجوانان باید قوانین بازی را در خاطر داشته باشند. آنها همچنین باید به خاطر داشته باشند که چه کارتهایی دارند و افراد دیگر چه کارتهایی رابازی کرده اند.
- خواندن فعال را تشویق کنید. یادداشت کردن نکته ها و تأکید بر متن یا برجسته کردن متن می تواند به بچه ها کمک کند تا اطلاعات را به اندازه کافی و طولانی در ذهن نگه دارند تا به سؤالات مربوط به آن پاسخ دهند. صحبت کردن با صدای بلند و پرسیدن سؤال درباره مطالب خوانده شده نیز می تواند به حافظه کاری کمک کند.
روش‌های بهبود انعطاف‌پذیری
۱.اطلاعات را دسته‌بندی کنید. دسته‌بندی‌های ذهنی برای اطلاعات و موقعیت‌های پیش رو ایجاد کنید تا بتوانید راحت‌تر تجارب خود را سازماندهی کنید. به عنوان مثال در حین مشاهده و یا خواندن کتاب‌های تصویری، اشکال را به دسته‌های جاندار، بی جان، اشیا و … تقسیم کنید.
۲. اگر چیزی را درست بفهمید، آن را فراموش نمی‌کنید. همه ما اغلب نمی‌توانیم مفاهیمی را که لازم داریم به خاطر آوریم؛ چون احتمالا آن‌قدر که فکر می‌کردیم، آنها را به‌درستی درک نکرده بودیم. پس سعی کنید اطلاعات را کامل و درست متوجه شوید.
۳.ورزش بدنی. مغز شما فقط بعد از ۲۰ دقیقه ورزش شدید، مواد شیمیایی شادی‌آوری آزاد میکند که به بدن و مغز شما اجازه یادگیری و رشد می‌دهند. بدن، به دلایل تکاملی، هنگام ورزش‌کردن بهتر می‌تواند یاد بگیرد؛ همچنین ورزش باعث افزایش تمرکز و کاهش اضطراب می‌شود و به‌مرور خُلق را متعادل میکند و عصب‌زایی را تقویت میکند. همه این موارد باعث بهبود انعطاف پذیری شناختی می‌شوند.
۴. تغییر روتین روزمره. برای حفظ انعطاف‌پذیری و هوشمندی ذهن، موارد جدیدی را به روتین روزمره خود وارد کنید. مواجهه با هر محرک جدید باعث افزایش انعطاف‌پذیری ذهنی می‌شود، زیرا مغز، شما را مجبور میکند تا سریع با آن سازگار شوید. به عنوان مثال شیوه چیدمان اتاق را تغییر دهید.
۵. یادگیری مهارت‌های جدید. یادگیری مهارت‌های جدید باعث تقویت انعطاف‌پذیری شناختی می‌شود. یادگیری نوعی ساز موسیقی، زبان یا بازی جدید را امتحان کنید.
روش‌های افزایش کنترل مهاری یا بازداری روش‌هایی است همچون بازی‌های شناختی که برای این منظور اختصاص پیدا کرده یا روش‌های تحریک مغزی و … است که کاملا بیس پژوهشی دارد.
– حانیه صیادی، دانشجوی دکتری روانشناسی شناختی دانشگاه شهید بهشتی