مشکلات رفتاری در کودکان می‌تواند به شکل‌های مختلفی از جمله پرخاشگری، نافرمانی، اضطراب، گوشه‌گیری اجتماعی یا بی‌نظمی در محیط‌های آموزشی بروز کند. این رفتارها معمولا تحت تاثیر عوامل مختلفی مانند محرک‌های محیطی، استرس‌های عاطفی یا نحوه واکنش دیگران قرار می‌گیرد و می‌تواند بر رشد اجتماعی و تحصیلی کودک تاثیر منفی بگذارد.
شناسایی و مدیریت این رفتارها نیازمند درک صحیح از علت‌های آن‌ها و به کارگیری روش‌های مناسب تربیتی مانند استفاده از چارچوب‌های تحلیلی همچون مدل ABC است که به والدین و معلمان کمک می‌کند محرک‌ها، رفتارها و پیامدهای هر مشکل را بررسی و اصلاح کنند.
در ادامه با مرکز تهران اتیسم همراه باشید تا مدل ABC را برای مدیریت مشکلات رفتاری در کودکان مرور کنیم و بیاموزیم. شما در بسیاری از موارد از این مدل می‌توانید برای مدیریت رفتاری کودکتان استفاده کنید. این رویکرد برای همه کودکان از جمله کودکان اوتیسم که دارای مشکلات رفتاری هستند قابل استفاده و موثر است.
مسائل رفتاری یا همان رفتارهای مسئله ساز ارتباط ویژه‌ای با اوتیسم یا سایر اختلالات رشدی ندارد و ممکن است در هر کودکی رخ دهد. کلید یادگیری نحوه پیشگیری و مدیریت هر گونه رفتار مشکل ساز، کشف الگویی است که منجر به آن رفتار شده است. تحلیلگران رفتار این الگو را ABC می‌نامند که مخفف عبارت پیشایند (محرک)، رفتار و پیامد است.
در ادامه هرکدام را توضیح خواهیم داد.
پیشایند یا محرک (Antecedent) یا همان A:
محرک یا اتفاقی که قبل از وقوع رفتار رخ می‌دهد و ممکن است بر رفتار تاثیر بگذارد. این می‌تواند شامل موقعیت‌ها، محیط‌ها یا واکنش‌های خاص دیگران باشد که رفتار کودک را تحریک می‌کند.
هر نوع محرک (شرایطی که باعث ایجاد رفتار می‌شود) که درست قبل از رفتار اتفاق می افتد، پیشایند نامیده می‌شود. در برخی از این موارد محرک‌ها خارج از کنترل شما هستند، مانند صداهای ناگهانی که کودک را می‌ترساند. با این حال، در اکثر مواقع، پیشایند این است که شما به فرزندتان نه می‌گویید و به عبارتی با وی مخالفت می‌کنید یا چیزی از او خواسته‌اید که نمی‌خواهد انجام دهد.
پیشایند یا همان عبارت A ممکن است درخواست شما باشد، مثلا از فرزندتان می‌خواهید کفش بپوشد، حمام کند یا به کلاس برود.
مثال: وقتی کودک را برای غذا خوردن صدا می‌زنید تا غذا بخورد، او جیغ می‌زند. یا وقتی به او می‌گویید خودش کفش‌هایش را بپوشد روی زمین می‌افتد و امتناع می‌کند، زیرا کفش پوشیدن برایش بسیار دشوار است.
خب تا اینجا یاد گرفتیم که A چیست، حالا در مدل ABC به سراغ B می‌رویم.
رفتار (Behavior) یا همان B:
رفتار مشکل‌زا یا نامطلوبی که کودک از خود نشان می‌دهد. این رفتار می‌تواند شامل پرخاشگری، نافرمانی، فرار از انجام تکالیف یا هر نوع رفتار دیگری باشد که نیاز به مداخله دارد.
بخش رفتاری ABC که همان B است، رفتاری است که کودک در پاسخ به محرک نشان می‌دهد. اگر کودکان با نشان دادن رفتارهای مشکل‌زای خفیف به آنچه می‌خواهند نرسند، ممکن است به سراغ زمین افتادن، ضربه زدن به سرشان یا پرخاشگری نسبت به خواهر یا برادرشان بروند. قسمت کار سخت شما به عنوان والد همینجاست، چون اگر به خواسته کودک دامن بزنید به او یاد داده‌اید که با افزایش شدت رفتار مشکل ساز می‌تواند به نتیجه برسد.
خب تا اینجا تقریبا یادگرفتیم که A و B چه هستند. همین حالا یک کاغذ و قلم بردارید و تمرین کنید. شرایط مختلف در روز و تعامل با کودک را به یاد بیاورید و در جدولی Aها و Bها یادداشت کنید.
مثال: برای A: در مغازه بودیم که شکلاتی را خواست و نخریدم. B: جیغ زد و خود را روی زمین انداخت.
در ادامه می‌آموزیم که چطور این جدول را کاملتر کنیم. با ما همراه باشید.
همانطور که داده‌های پیشایند و رفتار را یادداشت می‌کنید، بسیار مهم است که در مورد رفتار دقیق باشید و آن را با جزئیات توصیف کنید. به عنوان مثال، نوشتن “او عصبانی می‌شود” کافی نیست. در عوض باید مستند کنید که نوع «عصبانی شدن» او چگونه است. آیا گریه می‌کند؟، جیغ می‌زند؟، شما یا خواهرش را گاز می‌گیرد؟ می‌زند؟
همچنین ثبت کنید که این رفتار تا چه زمانی ادامه دارد؟ آیا طول کج خلقی او بسته به شرایط متفاوت است؟ اگر کودک شما فریاد می‌زند، توجه به میزان صدا و مدت زمانی که فریادها ادامه دارد می‌تواند مفید باشد. اگر او “مضطرب” می‌شود، این حالت برای او چگونه است؟ آیا او در اتاق قدم می‌زند؟ آیا او سرش را روی میز می‌گذارد یا با سرعت بیشتری نفس می‌کشد؟ شما در واقع نمی‌توانید اضطراب را ببینید، اما می‌توانید رفتارهایی را که فرزندتان در شرایط اضطراب از خود نشان می‌دهد، ببینید و بشمارید.
مکان رفتار و زمان وقوع آن نیز مهم است زیرا رفتارها ممکن است هر روز در یک مکان یا در همان زمان مشابه رخ دهد. این الگوها می‌تواند به شما کمک کند تا فعالیت‌ها، مکان‌ها یا دوره‌های زمانی دشوار را برای فرزندتان تشخیص دهید.
شاید داده‌های قبلی و رفتاری شما نشان دهد که کودک شما قبل از ناهار یا فقط در زمانی که خوابش می‌آید دچار مشکلاتی می‌شود که به شما کمک می‌کند روی استراتژی‌های پیشگیرانه تمرکز کنید. آیا این رفتار فقط در شرایط خاصی اتفاق می‌افتد و هرگز یا به ندرت در موارد دیگر اتفاق می‌افتد؟ آیا این رفتارها زمانی اتفاق می‌افتد که فرد خاصی در اطراف است؟ به این سرنخ‌ها نیاز ویژه‌ای دارید.
پیامد (Consequence) یا همان C:
پیامد یا واکنشی که به دنبال رفتار کودک رخ می‌دهد و می‌تواند بر تکرار یا کاهش آن تاثیر بگذارد. این پیامد ممکن است مثبت یا منفی باشد و نقشی کلیدی در شکل‌دهی به رفتار کودک ایفا می‌کند.
پیامد آخرین قسمت فرمول ABC یعنی حرف C است. دقیقا همان چیزی است که بلافاصله پس از بروز رفتار مشکل رخ می‌دهد. برخی از پیامدها خود به خود رخ می‌دهد. اما بیشتر رفتارهای مشکل‌آفرینی که در بچه‌ها می‌بینیم با کاری که یک بزرگسال انجام می‌دهد پایان می‌یابد.
بنابراین به رفتار رایجی که می‌بینید فکر کنید، از شما می‌خواهیم به محرک‌های معمول فکر کنید و اینکه چه کاری برای متوقف کردن رفتارهای مشکل ساز کودک خود انجام می‌دهید؟. اگر فرزندتان خودش را زمین می‌زند، آیا معمولا از آنجا دور می‌شوید؟ یا او را بلند می‌کنید؟
پیامدها معمولا بسته به شرایط متفاوت هستند. اگر جایی هستید که دردسر کمی دارید (مثلا در محیط آرام خانه)، ممکن است قشقرق کودک را نادیده بگیرید. اما اگر در یک موقعیت اجتماعی هستید، مثلا یک ملاقات یا یک مکالمه مهم دارید یا مثلا در مکانی عمومی حضور دارید احتمالا کاری برای جلوگیری از قشقرق کودک انجام خواهید داد. اگر این رفتار در حضور همسرتان، در مهدکودک یا مدرسه اتفاق بیفتد، چه می‌کنید؟
پاسخ دادن به روش‌های مختلف به یک رفتار تقریبا همیشه تقویت کننده آن رفتار است، به این معنی است که این رفتار کودک در آینده ادامه خواهد داشت و بر نحوه واکنش فرزند شما در دفعه بعد تاثیر می‌گذارد.
برای مثال، فرض کنید می‌خواهید به بیرون بروید و چون هوا کمی سرد است یا ممکن است سرد شود به فرزندتان می‌گویید کتش را بپوشد او با شنیدن این خواسته (پیشایند یا A)، گریه می‌کند و خود را روی زمین می‌زند (رفتار یا B). از آنجایی که عجله دارید و نمی‌خواهید فرزندتان بیشتر ناراحت شود، تصمیم می‌گیرید به او بگویید که بدون کتش بیرون خواهید رفت (پیامد یا C). یا حتی برای برای پایان گریه و شاد کردن فرزند خود به او می گویید که می تواند اسباب بازی مورد علاقه اش را به ماشین بیاورد (پیامد یا C)
در کوتاه مدت، این عکس العمل شما ممکن است منطقی باشد، اما هوشیار باشید که فرزند شما در حال یادگیری است. دفعه بعد که او نمی‌خواهد کاری انجام دهد (خواه این باشد که کتش را بپوشد، حمام کند یا غذای جدیدی امتحان کند)، احتمالا جیغ می‌زند و خودر را روی زمین می‌زند، زیرا او آموخته که این رفتار نتیجه می‌دهد!
از این مثال، به راحتی می توانید ببینید که چگونه داده‌های ABC می تواند به شما کمک کند تا بفهمید چگونه از رفتارهای مشکل ساز جلوگیری کنید. شکل زیر یک فرم ساده است که می توانید برای ثبت داده‌های رفتاری خود بر اساس ABC استفاده کنید.
شما باید جدول کاملی از پیشایندها، رفتارها و پیامدها تهیه کنید. این جدول پس از آماده شدن به شما کمک می‌کند تا شناخت درستی از شرایط شکل گیری مشکلات رفتاری در کودک خود بیاموزید. از این جدول می‌توانید برای مدیریت مشکلات رفتاری و رفع آن کمک بگیرید همچنین می‌توانید آن را در اختیار درمانگران متخصص در ABC قرار دهید.
تغییر محرک‌ها: بعد از شناسایی محرک‌ها، می‌توانید سعی کنید شرایطی که به رفتار مشکل‌زا منجر می‌شود را تغییر دهید. به عنوان مثال، اگر خستگی باعث رفتار منفی می‌شود، ممکن است نیاز به استراحت یا وقفه‌های کوتاه در روز کودک باشد. همچنین، با کاهش استرس‌ها یا محرک‌های منفی، احتمال بروز رفتار نامطلوب کاهش می‌یابد.
جایگزینی رفتار: پس از فهمیدن ماهیت رفتار، می‌توانید رفتارهای مثبت و مناسب را که می‌خواهید جایگزین رفتار مشکل‌زا شود، به کودک آموزش دهید. به عنوان مثال، اگر کودک برای جلب توجه پرخاشگری می‌کند، می‌توانید به او راه‌های دیگری برای جلب توجه، مانند صحبت کردن مؤدبانه یا درخواست کمک، یاد دهید.
تغییر پیامدها: پیامدها را طوری تنظیم کنید که رفتار مثبت تقویت و رفتار منفی تضعیف شود. این شامل جایگزین کردن پیامدهایی است که رفتارهای مثبت را تشویق می‌کند. برای مثال، اگر کودک رفتار مناسبی نشان داد، او را تشویق کنید (با استفاده از تحسین، پاداش‌های کوچک یا توجه مثبت). اما اگر رفتار نامناسبی نشان داد، پیامدی داشته باشد که باعث کاهش تمایل به تکرار آن شود (مانند نادیده گرفتن رفتار. همچنین به یاد داشته باشید که تنبیه به هیچ عنوان روش درست و موثری نیست!)
در مقاله بعدی با جزییات بیشتری نحوه مدیریت مشکلات رفتاری با روش ABC را آموزش خواهیم داد. در مرکز تهران اتیسم خدمات مشاوره رفتاری بر پایه ABC نیز ارائه می‌شود. برای کسب اطلاعات بیشتر با تهران اتیسم در تماس باشید.
گردآوری و ترجمه: رسولی رحمتی
بازبینی و ویرایش: دکتر محمد کیانی