نویسنده مقاله: رسول رحمتی
بازبینی و ویرایش: دکتر محمد کیانی
بازداری پاسخ (Response Inhibition) یکی از توانایی‌های کلیدی مغز در کنترل رفتار است که به فرد امکان می‌دهد در برابر تمایلات یا واکنش‌های فوری خود مقاومت کند و رفتار مناسب‌تری را جایگزین کند. این مهارت، بخش مهمی از عملکردهای اجرایی مغز به شمار می‌رود و نقش مهمی در زندگی روزمره، به‌ویژه در تعاملات اجتماعی و تنظیم هیجانی، ایفا می‌کند. در کودکان دارای اختلال طیف اتیسم، ضعف در بازداری پاسخ می‌تواند به شکل‌هایی چون دشواری در توقف رفتارهای تکراری، واکنش‌های ناگهانی یا ناتوانی در پیروی از دستورالعمل‌ها بروز کند. در این مقاله، به بررسی دقیق‌تر مفهوم بازداری پاسخ، نحوه تاثیر آن در کودکان دارای اوتیسم و راهکارهای توان‌بخشی و درمانی خواهیم پرداخت. با تهران اتیسم همراه باشید.
بازداری پاسخ دقیقا چیست؟
بازداری پاسخ به توانایی فرد در متوقف‌کردن یک رفتار خودکار، ناپسند یا نامناسب در موقعیتی خاص گفته می‌شود. این مهارت بخشی از عملکردهای اجرایی مغز است و به فرد امکان می‌دهد که در برابر تکانه‌ها، عادات یا پاسخ‌های قبلی مقاومت کند و پاسخی متناسب با موقعیت را انتخاب کند. بازداری پاسخ معمولا با فعالیت در نواحی پیش‌پیشانی مغز در ارتباط است و برای سازگاری با محیط‌های پیچیده، رعایت قوانین، و انجام وظایف چندمرحله‌ای ضروری است.
مثال‌هایی از بازداری پاسخ در کودکان
منتظر ماندن برای نوبت: وقتی کودکی در حال بازی با گروهی دیگر است و باید صبر کند تا نوبتش برسد، بازداری پاسخ به او کمک می‌کند که بدون پریدن وسط بازی یا قطع کردن دیگران، نوبت خود را رعایت کند.
نخندیدن در موقعیت نامناسب: کودک ممکن است در موقعیتی قرار بگیرد که چیزی خنده‌دار برایش اتفاق بیفتد (مثلا افتادن کسی)، اما بازداری پاسخ به او کمک می‌کند که بفهمد خندیدن در آن لحظه ممکن است بی‌احترامی تلقی شود.
پرهیز از خوردن خوراکی ممنوعه: وقتی یک خوراکی جذاب جلوی کودک گذاشته شده ولی به او گفته شده که باید تا بعد از غذا صبر کند، توانایی بازداری پاسخ به او کمک می‌کند که وسوسه را کنترل کند و منتظر بماند.
در کودکان دارای اختلال طیف اتیسم، این مهارت ممکن است دچار نقص باشد، که می‌تواند منجر به بروز رفتارهای ناگهانی، بی‌تناسب یا تکراری شود.
این چند مثال را مرور کنیم
قطع کردن صحبت دیگران: کودک دارای اتیسم ممکن است نتواند صبر کند تا صحبت دیگران تمام شود و پیوسته وسط صحبت والدین، معلم یا همسالان صحبت کند، حتی وقتی بارها به او گفته شده که باید منتظر بماند.
رفتارهای تکراری حرکتی (مانند تکان دادن دست‌ها یا پریدن): حتی وقتی در موقعیت‌هایی قرار دارد که چنین رفتارهایی نامناسب هستند (مثلا در کلاس یا مهمانی)، کودک دارای اتیسم ممکن است نتواند آن‌ها را متوقف کند، چون بازداری پاسخ ضعیف است.
پاسخ‌های هیجانی شدید و ناگهانی: در مواجهه با ناکامی‌های کوچک (مثلا خراب شدن یک اسباب‌بازی یا تغییر در برنامه روزمره)، کودک دارای اتیسم ممکن است فورا فریاد بزند، جیغ بکشد یا اشیایی را پرت کند، چون نمی‌تواند واکنش هیجانی خود را کنترل یا مهار کند.
پافشاری بر انجام یک فعالیت خاص: مثلا وقتی والدین می‌خواهند کودک از تبلت جدا شود، او ممکن است بارها مخالفت کند، گریه کند یا مقاومت شدید نشان دهد، چون نمی‌تواند میل درونی‌اش به ادامه فعالیت را متوقف کند.
ضعف بازداری در کودکان مبتلا به اتیسم
تحقیقات متعدد نشان داده‌اند که ضعف در مهارت بازداری یکی از مشکلات شایع در کودکان اوتیسم است که می‌تواند زمینه‌ساز مشکلات رفتاری متعددی شود از جمله
- رفتارهای تکانشی و پرخاشگرانه: ضعف در بازداری باعث می‌شود کودک نتواند هیجانات و انگیزه‌های ناگهانی خود را کنترل کند، که منجر به بروز رفتارهای ناگهانی مثل جیغ زدن، پرتاب اشیا یا ضربه زدن می‌شود.
- مشکل در پیروی از دستورالعمل‌ها و قوانین: کودکان با ضعف بازداری ممکن است نتوانند دستوراتی که نیاز به صبر یا تاخیر در واکنش دارد را به خوبی اجرا کنند.
- کاهش توانایی تنظیم توجه و تمرکز: بازداری ضعیف می‌تواند باعث حواس‌پرتی و دشواری در حفظ تمرکز روی یک کار یا فعالیت شود.
- تاثیر بر مهارت‌های اجتماعی: عدم کنترل تکانه‌ها می‌تواند باعث بروز رفتارهای نامناسب در تعاملات اجتماعی شده و بر روابط کودک با همسالان و بزرگسالان اثر منفی بگذارد.
- ضعف در زبان مجاز (مثل کنایه، ضرب المثل، استعاره و سایر موارد): عدم کنترل معنای ظاهری جملات که در مرحله اول به ذهن خطور می‌کند سبب می‌شود که کودک در فهم زبان مجاز دچار مشکل شود (مثلا مادر به کودک می‌گوید “مواظب باش زمین نخوری“، و کودک دارای اتیسم تحت اللفظی برداشت می‌کند و فکر می‌کند منظور مادر نخوردن زمین است (شبیه یک خوراکی!).
دلایل و پایه‌های عصبی ضعف بازداری در اتیسم
اختلال در عملکرد قشر پیش‌پیشانی (Prefrontal Cortex): این بخش از مغز نقش کلیدی در مهارت‌های اجرایی و بازداری دارد. مطالعات تصویربرداری عصبی نشان داده‌اند که عملکرد و اتصال عصبی این ناحیه در کودکان دارای اتیسم نسبت به کودکان معمولی دچار نارسایی است.
اختلال در مسیرهای نوروشیمیایی: کاهش سطح انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین و نوراپی‌نفرین که در تنظیم توجه و بازداری نقش دارند.
اختلال در مهار پاسخ‌های عاطفی: ضعف بازداری تنها در مهار پاسخ‌های رفتاری نیست بلکه شامل مهار پاسخ‌های هیجانی نیز می‌شود، که می‌تواند باعث رفتارهای هیجانی ناگهانی شود.
اهمیت تمرین و مداخلات برای تقویت بازداری
به این چند نکته در مورد اهمیت اجرای برنامه‌های آموزشی و درمانی برای بهبود بازداری پاسخ در کودکان دارای اتیسم توجه کنید.
- بازداری مهارتی است که می‌توان با تمرین‌های هدفمند و منظم بهبود بخشید.
- مداخلات باید مبتنی بر بازی و فعالیت‌های جذاب و قابل تکرار باشند تا انگیزه کودک حفظ شود.
- بازداری تقویت شده می‌تواند به بهبود کلی مهارت‌های اجرایی و تنظیم هیجانی کمک کند و باعث کاهش رفتارهای مشکل‌ساز شود.
بازی‌هایی برای افزایش مهارت بازداری پاسخ در کودکان اتیسم
- صبر با شمارش: محرکی قوی در دسترس کودک قرار دهید و سپس به او بگویید تا زمانی که شمارشم تموم نشد نمیتونی ازش استفاده کنی!
- بازی استپ: هرموقع صدایی را شنید فعالیت را متوقف کند.
- بازی حرکات آهسته: کودک باید از حرکات آهسته شما تقلید کند.
- چراغ سبز: حرکت به سمت محرک مورد علاقه هر زمان که چراغ سبز شد.
- صندلی بازی
سخن پایانی
بازداری پاسخ یکی از مهارت‌های اساسی برای رشد شناختی، رفتاری و اجتماعی کودکان است و در کودکان دارای اختلال طیف اتیسم، توجه ویژه به این حوزه می‌تواند تغییرات قابل توجهی در کیفیت زندگی کودک و خانواده ایجاد کند. شناخت دقیق این مهارت و درک چالش‌هایی که ضعف آن ایجاد می‌کند، نخستین گام برای انتخاب مداخلات موثر و هدفمند است.
مرکز تهران اتیسم مجموعه‌ای متنوع از برنامه‌های آموزشی و درمانی مبتنی بر شواهد علمی و تجربی را در قالب یک رویکرد جامع آموزشی-درمانی برای ارتقاء مهارت‌های بازداری پاسخ در کودکان دارای اتیسم ارائه می‌کند. این برنامه‌ها با تمرکز بر بازی، تعامل و یادگیری تدریجی، به خانواده‌ها کمک می‌کند تا مهارت‌های اجرایی فرزندان خود را گام‌به‌گام تقویت کنند.
منابع
Miyake, A., Friedman, N. P., Emerson, M. J., Witzki, A. H., Howerter, A., & Wager, T. D. (2000).
"The unity and diversity of executive functions and their contributions to complex “frontal lobe” tasks: A latent variable analysis." Cognitive Psychology, 41(1), 49–۱۰۰.
Ozonoff, S., Pennington, B. F., & Rogers, S. J. (1991).
"Executive function deficits in high-functioning autistic individuals: relationship to theory of mind." Journal of Child Psychology and Psychiatry, 32(7), 1081-1105.
Christ, S. E., Holt, D. D., White, D. A., & Green, L. (2007).
"Inhibitory control in children with autism spectrum disorder." Journal of Autism and Developmental Disorders, 37(6), 1155-1165.
Kenworthy, L., Yerys, B. E., Anthony, L. G., & Wallace, G. L. (2008).
"Understanding executive control in autism spectrum disorders in the lab and in the real world." Neuropsychology Review, 18(4), 320-338.
Di Martino, A., Ross, K., Uddin, L. Q., Sklar, A. B., Castellanos, F. X., & Milham, M. P. (2009). "Functional brain correlates of response inhibition in children and adults with autism spectrum disorders." Human Brain Mapping, 30(10), 3329-3340.
Kenworthy, L., Yerys, B. E., Anthony, L. G., & Wallace, G. L. (2014).
"Improving executive, emotional, and social functioning in autism spectrum disorder with the Unstuck and On Target! Program." Autism, 18(8), 890-906.