نویسنده: رسول رحمتی
خواب نقش اساسی در رشد ذهنی، جسمی و رفتاری همه کودکان دارد، اما در کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم، مشکلات خواب بسیار شایع‌تر و پیچیده‌تر هستند. این اختلالات نه‌تنها بر سلامت و عملکرد کودک تاثیر می‌گذارد، بلکه موجب افزایش فشار ذهنی و جسمی بر خانواده‌ها نیز می‌شود. راهنمای حاضر به زبان ساده اما علمی، شما را با انواع مشکلات خواب، دلایل آن و راهکارهای کاربردی برای بهبود وضعیت خواب فرزندتان آشنا می‌کند. با تهران اتیسم همراه باشید.
مشکلات رایج خواب در کودکان اتیسم
بیشتر کودکان دارای اوتیسم دست کم با یکی از اشکال اختلال خواب رو به رو هستند. از شایع‌ترین مشکلات می‌توان به مواردی مانند دیر به خواب رفتن، بیدارشدن‌های مکرر در شب، مشکل در بخواب رفتن پس از بیداری، خواب سبک و ناآرام، اضطراب‌های شبانه و نداشتن الگوی خواب منظم اشاره کرد. این مشکلات ممکن است باعث خستگی مزمن، تحریک‌پذیری، افزایش رفتارهای ناسازگار و کاهش تمرکز در کودک شوند. همچنین خانواده‌ها نیز به دلیل خواب ناکافی، دچار فرسودگی و اضطراب بیشتر خواهند شد.
چرا خواب در اوتیسم دچار مسئله می‌شود؟
دلایل اختلال خواب در کودکان مبتلا به اوتیسم چندگانه است. نخست، عوامل زیستی از جمله اختلال در ترشح ملاتونین، هورمون تنظیم‌کننده خواب، نقش مهمی دارند. مطالعات نشان داده‌اند که ریتم شبانه‌روزی در بسیاری از این کودکان دچار ناهماهنگی است. دوم، بسیاری از آن‌ها دچار مشکلات حسی‌اند؛ مثلا حتی نور کم، صداهای معمولی یا حتی بافت لباس خواب می‌تواند برای آن‌ها تحریک‌کننده باشد. سوم، اضطراب، افکار تکراری و نیاز به حفظ روتین‌های خاص باعث دشواری در آرام شدن ذهن قبل از خواب می‌شود. چهارم، عواملی مانند نور زیاد اتاق، سر و صدای محیط و مصرف کافئین یا قند قبل از خواب هم در این مشکلات دخیل‌اند.
تغییر فصل و تاثیر آن بر خواب کودکان اوتیسم
تغییر فصل‌ها، به‌ویژه از تابستان به پاییز یا زمستان، می‌تواند تاثیر قابل توجهی بر خواب کودکان اوتیستیک داشته باشد. این تغییرات گاهی ناشی از کاهش نور طبیعی، سرد شدن هوا، افزایش ساعات تاریکی یا تغییر در فعالیت‌های روزانه هستند. کاهش میزان نور روز باعث کاهش ترشح ملاتونین در زمان مناسب شده و ممکن است زمان به خواب رفتن را به تاخیر بیندازد. برخی کودکان نیز ممکن است با کوتاه‌تر شدن روزها دچار مسئله در تشخیص زمان خواب شوند. والدین باید در این دوران با ملایمت و به‌تدریج برنامه خواب را تنظیم کرده و از ابزارهایی مانند چراغ خواب با نور تدریجی یا تنظیم روتین ثابت‌تر استفاده کنند. همچنین بهتر است لباس خواب متناسب با تغییر دما انتخاب شود تا کودک احساس راحتی بیشتری داشته باشد.
چگونه می‌توان خواب کودک اوتیسم را بهبود داد؟
خوشبختانه، با شناخت دقیق‌تر دلایل و ایجاد تغییراتی ساده اما موثر، بسیاری از مشکلات خواب در کودکان دارای اوتیسم قابل مدیریت است. ایجاد «روتین خواب» منظم یکی از موثرترین روش‌ها است. این روتین باید شامل فعالیت‌هایی آرام‌بخش باشد؛ مانند حمام گرم، پوشیدن لباس خواب، خواندن کتاب یا گوش‌دادن به موسیقی ملایم. مهم است که این مراحل هر شب در ساعت مشخصی و با ترتیبی ثابت انجام شوند.
والدین می‌توانند با استفاده از داستان‌های اجتماعی به کودک کمک کنند تا مفهوم خواب و اهمیت آن را بهتر درک کند. همچنین استفاده از برنامه‌های تصویری که مراحل قبل از خواب را نشان می‌دهد، می‌تواند برای کودکانی که تفکر بصری قوی دارند، بسیار مفید باشد.
محیط خواب باید تا جای ممکن آرام، تاریک و ساکت باشد. استفاده از پرده‌های ضخیم، حذف نورهای مزاحم مانند نور آبی گوشی و تبلت، تنظیم دمای مناسب، استفاده از تخت و ملحفه‌های راحت و در صورت نیاز، به‌کارگیری چراغ خواب کم‌نور می‌تواند به بهبود کیفیت خواب کمک کند.
نقش فعالیت روزانه و رفتارهای پیش از خواب
کودکانی که در طول روز فعالیت بدنی کافی ندارند، معمولا شب‌ها انرژی زیادی دارند و دیرتر به خواب می‌روند. بنابراین، توصیه می‌شود فعالیت‌هایی مانند پیاده‌روی، بازی‌های حسی یا ورزش سبک در برنامه روزانه کودک گنجانده شود. همچنین بهتر است حداقل یک ساعت قبل از خواب، استفاده از ابزارهای الکترونیکی کاملا قطع شود. این وسایل با ایجاد تحریک حسی و مهار ترشح ملاتونین، فرآیند خوابیدن را دشوار می‌کنند.
همچنین وعده غذایی شبانه باید سبک و زود مصرف شود. مصرف غذاهای سنگین، چرب یا شیرین در نزدیکی زمان خواب می‌تواند روند خواب را مختل کند. برخی کودکان به دلیل حساسیت گوارشی ممکن است نسبت به برخی خوراکی‌ها واکنش نشان دهند که در کیفیت خواب آن‌ها تاثیر دارد.
دفترچه خواب
یکی از ابزارهای کاربردی برای پیگیری وضعیت خواب کودک، تهیه روزنوشت خواب است. در این دفترچه، والدین می‌توانند ساعت‌های خوابیدن و بیدار شدن کودک، دفعات بیدار شدن در شب، خلق‌وخوی صبحگاهی و هر فعالیت مهمی که قبل از خواب انجام شده را ثبت کنند. با بررسی این یادداشت‌ها، الگوهای تکرارشونده شناسایی می‌شود و می‌توان فهمید کدام راهکارها موثر بوده است. دقت کنید که استفاده از دفترچه ثبت وقایع در بسیاری از مسائل کودکان دارای اتیسم می‌تواند بسیاری از مولفه‌ها را روشن کند و به خانواده برای مداخله کمک نماید و همچنین این اطلاعات هنگام مراجعه به پزشک یا روان‌شناس کودک، بسیار مفید واقع می‌شود. در مواردی که نیاز به حمایت‌های درمانی یا دریافت خدمات ویژه وجود دارد، داشتن گزارش دقیق از وضعیت خواب، روند دریافت خدمات را تسهیل می‌کند.
مراقبت از والدین ضروری است
بسیاری از والدین، به‌ویژه مادران، در نتیجه بیدار شدن‌های مکرر کودک دچار اختلال خواب و فرسودگی مزمن می‌شوند. بسیار اهمیت دارد که والدین نیز برای سلامت خود برنامه‌ریزی کنند. در زمان‌هایی که کودک در خواب است، والدین باید از فرصت برای استراحت استفاده کنند. اگر امکان دارد، وظایف شبانه را بین والدین تقسیم کرده یا از اطرافیان برای مراقبت مقطعی از کودک کمک بگیرند.
چه زمانی باید به متخصص مراجعه کرد؟
اگر پس از اجرای تمام این راهکارها همچنان خواب کودک بی‌کیفیت است، یا اختلالات خواب باعث اختلال جدی در زندگی روزمره شده، بهتر است با روانپزشک کودک و نوجوان مشورت نمائید. همچنین اگر از مرکز تهران اتیسم خدمت می‌گیرید می‌توانید برای دریافت مشاوره تخصصی با متخصصان مرکز در ارتباط باشید.
منابعی که برای نگارش این مقاله استفاده شد:
National Autistic Society UK. "Sleep – a guide for parents of autistic children." autism.org.uk Malow BA, et al. "Sleep in children with autism spectrum disorders." Current Neurology and Neuroscience Reports, 2012. Carmassi C, et al. "Systematic review of sleep disturbances and circadian sleep desynchronization in autism spectrum disorder." Clinical Neuropsychiatry, 2019. Richdale AL, Schreck KA. "Sleep problems in autism spectrum disorders: prevalence, nature, & possible biopsychosocial aetiologies." Sleep Medicine Reviews, 2009. Kaku SM, Voos AC. "Strategies to improve sleep in children with autism spectrum disorder: A review." Journal of Pediatric Health Care, 2022. Autism Speaks. "Sleep Toolkit for Parents." autismspeaks.org