نویسنده مقاله: مرضیه رحیمی
بازبینی و ویرایش: دکتر محمد کیانی
در دنیای امروز، رسانه‌های دیجیتال به یکی از اجزای جدایی‌ناپذیر زندگی کودکان تبدیل شده‌است. تلویزیون، تبلت، تلفن همراه و سایر نمایشگرها بخشی از زندگی روزمره آن‌ها را شکل می‌دهد. این موضوع در مورد کودکان با اختلال طیف اوتیسم نیز صدق می‌کند. گاهی حتی بیشتر، چرا که بسیاری از این کودکان ترجیح می‌دهند با دنیای قابل پیش‌بینی و غیرچالش‌برانگیز رسانه‌ها درگیر شوند تا با دنیای انسانی و اجتماعی که برایشان پیچیده‌تر است.
اما رسانه‌ها همیشه فقط یک سرگرمی بی‌خطر نیستند. محتوایی که کودک تماشا می‌کند – چه از نظر زمان، چه از نظر ساختار و حتی ویژگی‌های فنی – می‌تواند تاثیرات فوری و پایداری بر کارکردهای مغزی او بگذارد. پژوهشی تازه در ایران، برای اولین بار به‌طور علمی به این پرسش پاسخ داده است: آیا تماشای نوع خاصی از کارتون‌ها می‌تواند بلافاصله پس از تماشا، توجه کودکان اتیستیک را کاهش دهد؟
در ادامه با تهران اتیسم همراه باشید تا گزارشی از این پژوهش که اخیرا در دانشگاه شهید بهشتی با همکاری مرکز تهران اتیسم، توسط مرضیه رحیمی، دانشجوی کارشناسی ارشد رشته علوم شناختی، گرایش توانبخشی شناختی، زیر نظر اساتید راهنما و مشاور پروفسور حمیدرضا پوراعتماد، دکتر سعید صادقی و دکتر محمد کیانی، انجام شده است را مرور کنیم.
کودکان و کارتونهای سریع‌گذر: ماجرا از چه قرار است؟
در این پژوهش، پژوهشگران به این سوال پاسخ دادند که آیا تماشای کارتون‌هایی که تصاویر آن‌ها با سرعت بالا تغییر می‌کند (کارتون‌هایی که اصطلاحا “سریع‌گذر” هستند) بر توانایی توجه و تمرکز کودکان با اتیسم تاثیر می‌گذارد یا نه؟
برای بررسی این موضوع، گروهی از کودکان با رشد طبیعی و گروهی از کودکان دارای اتیسم عملکرد بالا (یعنی کودکانی که توانایی گفتاری و شناختی مناسبی دارند) انتخاب شدند. هر کودک دو نوع کارتون تماشا کرد: یکی با ریتم تند و دیگری با ریتم آرام. سپس با استفاده از یک دستگاه پیشرفته ردیاب چشمی، توجه و کنترل رفتاری آن‌ها بررسی شد.
چه چیزی کشف شد؟
نتیجه این بود: تماشای کارتونهای سریع‌گذر بلافاصله باعث افت توجه در کودکان دارای اوتیسم می‌شود؛ اما تاثیری بر توانایی کنترل رفتاری آن‌ها نداشت.
به بیان ساده‌تر، وقتی کودکان اتیستیک یک کارتون سریع‌گذر می‌بینند، بلافاصله بعد از آن تمرکز کمتری دارند و به راحتی حواس‌شان پرت می‌شود.
چرا این اتفاق می‌افتد و چرا دارای اهمیت فراوان است؟
کارتونهای سریع‌گذر با صحنه‌هایی که مدام و سریع عوض می‌شوند، رنگ‌های تند، و حرکت زیاد، ذهن کودک را به‌شدت درگیر می‌کنند. این بار شناختی بالا باعث می‌شود مغز کودک نتواند تمرکز خود را حفظ کند. به‌ویژه کودکان مبتلا به اوتیسم که حساسیت بیشتری نسبت به محرک‌های دیداری دارند، بیشتر تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند و مغزشان از حالت کنترل‌شده به حالت واکنشی تغییر می‌کند. این مسئله باعث می‌شود آن‌ها نتوانند به درستی روی یک محرک خاص تمرکز کنند.
نتایج این پژوهش نشان می‌دهدد که حتی یک تماشای کوتاه ۸ دقیقه‌ای از یک کارتون سریع‌گذر می‌تواند تمرکز کودکان دارای اوتیسم را مختل کند! اگر این نوع محتوا به طور مداوم در برنامه روزانه کودک باشد، ممکن است در طولانی‌مدت تاثیرات جدی‌تری روی عملکرد ذهنی و یادگیری کودک داشته باشد.
چه باید کرد؟
- آگاه‌سازی والدین و مربیان: مهم است که والدین، مراقبان، معلمان و حتی تولیدکنندگان محتوای کودک، از تاثیرات چنین محتوایی مطلع باشند.
- استفاده هدفمند از رسانه‌ها: لازم است برای کودکان – به‌ویژه کودکان با نیازهای ویژه – نوع محتوا، مدت زمان استفاده و نحوه تعامل با وسایل دیجیتال به‌دقت برنامه‌ریزی شود.
- تدوین دستورالعمل‌ها: نهادهایی مانند آموزش و پرورش، صدا و سیما و تولیدکنندگان محتوا باید در تدوین شیوه‌نامه‌های استفاده از رسانه برای کودکان با هم همکاری کنند.
- پژوهش بیشتر: این پژوهش آغاز راه است. برای شناخت بیشتر تاثیرات بلندمدت رسانه‌ها بر ذهن کودکان، باید مطالعات گسترده‌تری انجام شود.
سخن پایانی
اگر فرزند شما با اختلال طیف اتیسم زندگی می‌کند، مهم است بدانید که مواجهه با رسانه‌ها و وسایل دیجیتال می‌تواند تاثیرات قابل‌توجهی بر مغز و رفتار او داشته باشد. کودکان دارای اوتیسم معمولا حساسیت بیشتری نسبت به محرک‌های دیداری، شنیداری و هیجانی دارند و این موضوع باعث می‌شود محتوایی که برای کودکان دیگر «سرگرم‌کننده» تلقی می‌شود، برای آن‌ها بیش‌از‌حد تحریک‌کننده یا حتی آسیب‌زا باشد.
پژوهش‌ها نشان می‌دهد که برخی کارتون‌ها و برنامه‌ها – به‌ویژه آنهایی که با سرعت زیاد، رنگ‌های شدید، یا تغییرات سریع صحنه همراه هستند، ممکن است تمرکز، یادگیری و رفتارهای خودتنظیمی در کودکان اتیستیک را دچار اختلال کند. بنابراین، لازم است در مواجهه کودک با تلویزیون و رسانه‌ها بسیار محتاط باشید.
در چنین شرایطی، به‌جای آزمون‌وخطا یا اتکا به تجربه‌ی دیگران، دریافت مشاوره تخصصی از روانشناسان کودک متخصص در حوزه اتیسم، می‌تواند بهترین مسیر را برای شما و فرزندتان روشن کند. یک مشاور متخصص می‌تواند با بررسی ویژگی‌های فردی کودک، نوع مناسب محرک‌ها و فعالیت‌های جایگزین یا مکمل را پیشنهاد دهد و راهکارهایی علمی برای بهبود تمرکز، مهارت‌های ارتباطی و رشد شناختی ارائه دهد.