نویسنده: دکتر محمد کیانی
وقتی در خانواده کودکی تشخیص اتیسم می‌گیرد، موجی از نگرانی، سوال و حتی ترس به دل اعضای خانواده می‌نشیند. والدین اغلب خود را درگیر جلسات طولانی درمان و پیگیری‌های تخصصی می‌بینند و احساس می‌کنند باری سنگین بر دوششان است. اما در همین میان، نقش خاله‌ها، عمه‌ها و مادربزرگ‌ها چیزی فراتر از محبت و دلسوزی است. شما می‌توانید با رفتارهای ساده اما هدفمند، به رشد ارتباطی و اجتماعی کودک کمک کنید و بخشی از درمان او باشید.
در این مقاله، به جای نظریه و توضیح‌های پیچیده، راهکارهایی کاربردی و قابل اجرا آورده‌ام. چیزهایی که می‌توانید همین امروز در رابطه‌تان با کودک اتیسم به کار ببرید. با تهران اتیسم همراه باشد.
یاد بگیرید قبل از اینکه واکنش نشان دهید
اولین گام برای کمک به کودک اتیسم، درک بدون قضاوت است. این کودکان دنیا را از زاویه‌ای متفاوت می‌بینند. ممکن است بارها یک جمله را تکرار کنند، به اشیای خاصی خیره شوند یا به نظر برسد صدایتان را نمی‌شنوند. بسیاری از اطرافیان ناخودآگاه سعی می‌کنند رفتار کودک را «اصلاح» کنند و با گفتن «بس کن»، «چرا گوش نمی‌دی؟» یا «حرف بزن!» او را به واکنش وا دارند. اما چنین برخوردهایی معمولا اضطراب و مقاومت کودک را بیشتر می‌کند.
بهتر است به جای اصلاح، مشاهده کنید و همراه شوید. اگر مثلا مدام می‌گوید «قطار میره!»، شما هم وارد بازی‌اش شوید و بگویید: «آره، قطار میره و سوت می‌کشه. ایستگاه بعدی کجاست؟» در واقع، با این همراهی، به او نشان می‌دهید که دنیایش برای شما ارزشمند است. همین حس درک شدن، پایه‌ی ارتباط موثر و شروع یادگیری است.
خانه‌تان را “امن و قابل پیش‌بینی” کنید
کودکان اتیسم معمولا از تغییرات ناگهانی مضطرب می‌شوند و به محیط‌های آرام و قابل پیش‌بینی واکنش بهتری نشان می‌دهند. اگر قرار است به خانه‌ی شما بیایند، از قبل با والدین هماهنگ شوید تا بدانید کودک به چه چیزهایی حساس است. مثلا برخی کودکان از صداهای بلند تلویزیون یا بوی غذاهای خاص اذیت می‌شوند. با خاموش کردن تلویزیون، حذف عطرهای تند و تنظیم نور، می‌توانید محیطی آرام‌تر بسازید.
همچنین ایجاد «گوشه‌ی ثابت» برای بازی کودک بسیار موثر است. در گوشه‌ای از اتاق یک سبد اسباب‌بازی یا پتوی مخصوص او را قرار دهید تا هر بار که می‌آید، همان‌جا بنشیند و بداند محیطش قابل پیش‌بینی است. حتی بهتر است از قبل به او اطلاع دهید: «فردا میای خونه‌ی خاله، با لگو بازی می‌کنیم.» همین جمله‌ی ساده، اضطراب کودک را کاهش می‌دهد چون می‌داند چه چیزی در انتظارش است.
از هر دیدار، یک فرصت آموزشی بسازید
هر بار دیدار با کودک اتیسم می‌تواند فرصتی برای آموزش باشد بدون اینکه حالتی درسی یا رسمی پیدا کند. مثلا اگر مربی ABA توصیه کرده که کودک تمرین “درخواست کردن” را انجام دهد، شما می‌توانید آن را به شکلی طبیعی در بازی یا خوراکی گنجانید. روی میز چند خوراکی بگذارید و صبر کنید تا کودک اشاره کند یا نگاه کند، سپس با لبخند بگویید: «بیسکویت میخوای؟ بگو لطفا» و وقتی گفت یا تلاش کرد، تحسینش کنید.
همین تمرین‌های کوچک وقتی توسط افراد مختلف (پدر، مادر، خاله، مادربزرگ) تکرار شود، باعث تثبیت یادگیری در مغز کودک می‌شود. در واقع، کودک یاد می‌گیرد مهارت‌ها فقط مخصوص جلسات درمان نیستند، بلکه در زندگی واقعی هم کاربرد دارند. تکرار در موقعیت‌های طبیعی، مهم‌ترین راز موفقیت در آموزش کودکان اتیسم است.
از علایق کودک برای ارتباط استفاده کنید
بسیاری از کودکان اتیسم دلبستگی خاصی به موضوع یا شیء خاص دارند، از قطار و ماشین گرفته تا رنگ خاص یا حرفی از الفبا. بعضی بزرگسالان تلاش می‌کنند این تمرکز را بشکنند، اما بهتر است از آن برای ساختن ارتباط استفاده شود. اگر کودک به قطار علاقه دارد، با او درباره‌ی مسیر قطارها حرف بزنید، با لگو برایش ریل درست کنید یا هنگام تماشای کارتون قطار، درباره‌ی رنگ‌ها سوال کنید.
به مرور خواهید دید که وقتی از دنیای مورد علاقه‌اش وارد می‌شوید، ارتباط عاطفی‌تان قویتر می‌شود. این یعنی از درِ ذهن او وارد شده‌اید. کودک اتیسم اگر احساس کند کسی علاقه‌اش را می‌فهمد، تمایل بیشتری برای ارتباط و یادگیری نشان می‌دهد.
از “دستور دادن” به “بازی کردن” تغییر مسیر دهید
کودکان اتیسم معمولا نسبت به دستورات مستقیم مقاومت نشان می‌دهند. وقتی مدام می‌گوییم «بگو سلام»، «بشین»، «این کار رو بکن»، کودک احساس فشار می‌کند. در مقابل، بازی راهی طبیعی برای آموزش است. مثلا اگر می‌خواهید مهارت سلام کردن را یاد بگیرد، با عروسک‌ها نمایش اجرا کنید: «سلام آقای خرس! حالت چطوره؟» و بعد از کودک بپرسید: «تو هم میخوای سلام کنی؟»
در بازی، کودک احساس آزادی و امنیت می‌کند. بدون اجبار، مهارت‌های اجتماعی را تمرین می‌کند و در ذهنش ثبت می‌شود که ارتباط، چیز لذت‌بخشی است نه ترسناک. حتی در خانه مادربزرگ می‌توان از بازی‌های ساده مثل “قایم‌باشک”، یا “کارت تصویر احساسات” استفاده کرد تا زبان و هیجان کودک رشد کند.
از “تحسین دقیق” استفاده کنید
تحسین کودک بسیار مهم است، اما باید هدفمند باشد. وقتی فقط می‌گوییم «آفرین عزیزم»، مغز کودک متوجه نمی‌شود دقیقا چه رفتاری را تکرار کند. در عوض، تحسین باید مشخص و توصیفی باشد: «دیدی چقدر قشنگ نوبتت رو رعایت کردی؟» یا «من خیلی خوشحال شدم وقتی گفتی لطفا!»
در جلسات ABA هم تاکید می‌شود که تحسین باید بلافاصله بعد از رفتار مثبت باشد تا مغز کودک ارتباط بین رفتار و نتیجه را درک کند. اگر شما و سایر اعضای خانواده این الگو را رعایت کنید، در واقع همه‌ی شما در نقش مربیانی هستید که رفتارهای خوب را در او تقویت می‌کنند.
در موقعیت‌های اجتماعی حامی او باشید، نه قاضی
یکی از سخت‌ترین موقعیت‌ها برای کودک اتیسم، جمع‌های خانوادگی است. صداها، نورها، چهره‌های جدید و توقع رفتار اجتماعی باعث اضطراب شدید می‌شود. اگر او گوشه‌گیر است یا سلام نمی‌کند، مجبورش نکنید. کافی است در کنارش بمانید، دستش را بگیرید و بگویید: «اشکال نداره، وقتی خواستی سلام کن، من کنارتم.»
همچنین می‌توانید از قبل با او تمرین کنید که در مهمانی چه اتفاقی می‌افتد. مثلا با عروسک‌ها نمایش بدهید که کسی می‌آید، سلام می‌کند و هدیه می‌گیرد. وقتی کودک پیش‌بینی درستی از موقعیت داشته باشد، اضطرابش کمتر می‌شود و احتمال همکاری‌اش بیشتر خواهد بود.
از والدین بپرسید “چطور کمک کنم؟” نه “چرا اینطوریه؟”
گاهی اطرافیان از روی دلسوزی سوالاتی می‌پرسند که برای والدین سنگین است. به‌جای پرسیدن «چرا حرف نمی‌زنه؟»، بپرسید: «الان در جلسات درمانش روی چی کار می‌کنید؟ منم اون تمرین‌ها رو انجام بدم؟» این جمله ساده نشان می‌دهد شما حامی هستید، نه قاضی.
گاهی حتی کمک‌های کوچک مثلا نگه داشتن کودک برای استراحت والدین یا خرید مواد غذایی می‌تواند از نظر روحی بسیار موثر باشد. والدین کودک اتیسم گاهی احساس تنهایی می‌کنند. حضور فعال و درک شما مثل پناهگاهی امن برای آن‌هاست.
در کارهای روزمره شریکش کنید
در خانه‌ی مادربزرگ، فرصت‌های بی‌نظیری برای تمرین مهارت‌های زندگی وجود دارد. از او بخواهید در چیدن میوه‌ها در ظرف کمک کند، یا قاشق‌ها را در سفره بگذارد. این تمرین‌های ساده مهارت‌های حرکتی، تمرکز و احساس مسئولیت را تقویت می‌کند.
مهم این است که کارها مرحله به مرحله توضیح داده شود و هر بار که درست انجام می‌دهد، تشویق شود. مثلا بگویید: «اول سیب‌ها رو بذار تو ظرف، بعد موزها رو. عالی شد! دیدی چه خوب انجام دادی؟» این تمرین‌ها در ظاهر ساده‌اند اما بخشی از درمان رفتاری محسوب می‌شوند.
به پدر و مادر اعتماد کنید و پشتیبانشان باشید
در کنار عشق و محبت، یکی از ارزشمندترین کارهایی که می‌توانید برای کودک اتیسم انجام دهید، اعتماد به پدر و مادر اوست. آن‌ها بیش از هر کس دیگری درگیر مسیر درمان و آموزش فرزندشان هستند. ساعت‌ها در جلسات آموزشی و درمانی شرکت می‌کنند، مطالعه می‌کنند و تجربه‌ی مستقیم از واکنش‌ها و نیازهای کودک دارند. تصمیم‌هایشان معمولا بر پایه‌ی همین تجربه و دانش است، بنابراین اگر کاری می‌کنند که در نگاه اول برای شما عجیب است، مثلا به کودک اجازه نمی‌دهند در موقعیت خاصی بازی کند، یا در برخورد با او سکوت می‌کنند، احتمالا پشت آن، دلیلی علمی یا درمانی وجود دارد.
به‌جای دخالت یا نقد، بهتر است نقش همراه و پشتیبان را داشته باشید. اگر والدین از روش خاصی برای آموزش یا نظم‌دهی به رفتار کودک استفاده می‌کنند، از آن حمایت کنید و سعی نکنید مسیرشان را تغییر دهید. می‌توانید بپرسید: «میخوای منم همین روش رو وقتی پیش منه انجام بدم؟» یا «چه کمکی ازم برمیاد؟» این نوع پرسش‌ها به جای دخالت، حس هم‌دلی و احترام منتقل می‌کنند. والدین کودکان اتیسم به‌طور طبیعی تحت فشار زیادی هستند و دانستن اینکه خانواده‌ای گسترده در کنارشان است و به تصمیم‌هایشان اعتماد دارد، می‌تواند نیرویی بزرگ برای ادامه‌ی مسیرشان باشد.
به عشق خودتان ایمان داشته باشید
شاید فکر کنید چون درمانگر نیستید، نقش شما در مسیر رشد کودک کم‌رنگ است. اما واقعیت این است که ارتباط عاطفی‌ای که شما می‌سازید، یکی از قوی‌ترین ابزارهای درمان است. عمه‌ای که هر هفته در ارتباط و همراه با کودک است، یا مادربزرگی که با حوصله همان قصه‌ی تکراری را برای بار صدم می‌خواند، در واقع مغز کودک را برای اعتماد، زبان و ارتباط تمرین می‌دهد.
بدانید که هر لبخند، هر تماس محبت‌آمیز و هر لحظه‌ی صبورانه شما، بخشی از مسیر درمان است.
پایان
منابعی که برای نگارش این مقاله استفاده شد
- Li, J.L., et al. (2025). The role of extended family members in the lives of autistic individuals and their parents: A systematic review and meta-synthesis. King’s College London.
- Sánchez Amate, J.J., & Luque de la Rosa, A. (2024). The Effect of Autism Spectrum Disorder on Family Mental Health: Challenges, Emotional Impact, and Coping Strategies. Brain Sciences, 14(11), 1116.
- Chan, V., et al. (2023). Parent Involvement in Mental Health Treatment for Autistic Children. SpringerLink.
- Mittal, S. (2018). Autism and the Extended Family: A Guide for Those Outside the Immediate Family. Journal of Developmental & Behavioral Pediatrics.