نویسنده: دکتر محمد کیانی
در دهه‌های گذشته، مسئولیت اصلی مراقبت، تربیت و آموزش فرزندان در اغلب خانواده‌ها بر دوش مادران قرار داشت. این باور فرهنگی که “مادر، پرورش‌دهنده و پدر، نان‌آور خانه است” سال‌ها در ذهن بسیاری از جوامع از جمله ایرانیان ریشه دوانده است. هرچند در سال‌های اخیر با تغییر ساختار خانواده، افزایش آگاهی و رشد نگرش‌های نوین تربیتی، پدران بیش از گذشته در امور آموزشی و عاطفی فرزندان خود مشارکت می‌کنند، اما هنوز هم در بخش قابل‌توجهی از خانواده‌ها، پدران نقش خود را محدود به تامین مالی می‌دانند و مسئولیت آموزش و یا درمان فرزند، به‌ویژه در کودکان دارای نیازهای ویژه مانند اوتیسم که نیاز به نقش فعال آموزشی مراقبتی دارد، را بر دوش مادر می‌گذارند.
در چنین شرایطی، مادر معمولا به‌تنهایی بار سنگین مراقبت، پیگیری درمان، شرکت در جلسات مشاوره و حتی تصمیم‌گیری‌های کلیدی را به دوش می‌کشد. در حالی‌که پدر، به دلایل مختلفی چون مشغله کاری، ناآگاهی از نیازهای خاص کودک، یا حتی احساس ناتوانی در برقراری ارتباط با کودک، از درگیری فعال در روند درمان و آموزش کناره‌گیری می‌کند. این عدم تعادل، نه‌تنها فشار روانی و جسمی مضاعفی بر مادر وارد می‌کند، بلکه موجب می‌شود کودک از ظرفیت عظیم نقش پدر در رشد عاطفی، زبانی و اجتماعی خود محروم بماند.
در واقع، پدر همان‌قدر که در تامین نیازهای مادی خانواده مسئول است، در زمینه رشد روانی، رفتاری و آموزشی فرزند نیز باید شریک و هم‌قدم مادر باشد. تربیت، مسئولیتی دوطرفه است، نه جنسیتی و در مورد کودکان مبتلا به اوتیسم، این مسئولیت حتی سنگین‌تر می‌شود زیرا این کودکان به حضور هر دو والد به‌ویژه الگوی مردانه‌ای که به آن اعتماد و از آن تقلید می‌کنند بیش از دیگران نیاز دارند. پدران می‌توانند با مشارکت فعال، صبر، و درک متقابل، نه‌تنها مسیر رشد و درمان فرزند خود را هموارتر کنند، بلکه به مادر نیز آرامش و پشتیبانی واقعی ببخشند.
اهمیت حضور پدر در زندگی کودک اوتیسم
کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم (ASD) در درک احساسات، ارتباط اجتماعی و تنظیم رفتار خود چالش‌هایی دارند. در این مسیر، پدر می‌تواند منبعی بی‌نظیر از حمایت، ثبات و الگوی رفتاری مثبت باشد.
برخلاف باورهای قدیمی، تحقیقات نشان داده است که درگیری پدران در فرایند درمانی و آموزشی، پیشرفت کودک را تسریع می‌کند و سطح استرس خانواده را کاهش می‌دهد. پدران اغلب رویکردی منطقی‌تر، هدف‌محورتر و گاه فیزیکی‌تر نسبت به مادران دارند و همین تفاوت، فرصت‌های تازه‌ای برای یادگیری ایجاد می‌کند.
به گفته‌ی روان‌پزشک کودک، دکتر ملیسا هندریکس از مرکز فورد:
«وقتی پدران درگیر می‌شوند، کیفیت ارتباط در خانواده به‌طور کلی افزایش می‌یابد و نتایج درمانی نیز بهبود پیدا می‌کند.»
قدرت “بازی پدرانه” در رشد اجتماعی و شناختی
پدران معمولا از طریق بازی‌های فیزیکی و فعال مانند توپ‌بازی، دوچرخه‌سواری، شنا یا حتی کشتی‌های دوستانه، با فرزندشان ارتباط برقرار می‌کنند. این نوع تعامل فیزیکی، به کودک کمک می‌کند تا:
- مرزهای بدنی و اجتماعی را بهتر درک کند
- اعتمادبه‌نفس خود را تقویت کند
- احساس امنیت و صمیمیت بیشتری با پدرش داشته باشد.
«بازی‌های بدنی کمی خشن اما کنترل‌شده» مثل کشتی گرفتن نه تنها تخلیه انرژی است، بلکه فرصتی برای یادگیری مهارت‌های اجتماعی و خودتنظیمی به شمار می‌رود. کودک در این لحظات، قواعد تعامل، نوبت‌گیری، احترام و حتی شوخ‌طبعی را تجربه می‌کند. مهارت‌هایی که در آموزش و درمان اوتیسم حیاتی‌است.
پدر به‌عنوان تسهیل‌گر یادگیری در خانه
آموزش کودکان دارای اتیسم تنها در کلینیک اتفاق نمی‌افتد. بخش مهمی از یادگیری در محیط خانه شکل می‌گیرد، جایی که پدر می‌تواند نقش مربی و همراه را ایفا کند.
پدران می‌توانند:
- در فعالیت‌های روزمره مثل پخت‌وپز، پوشیدن لباس، خرید یا تمیز کردن اسباب‌بازی‌ها، آموزش مهارت‌های زندگی را تقویت کنند.
- در حین انجام کارهای روزانه، از کودک بخواهند مراحل را توصیف کند یا پیش‌بینی کند چه اتفاقی می‌افتد (روشی ساده برای رشد زبان و تفکر.)
- از علاقه‌های کودک (مثلا قطارها، حیوانات یا اعداد) به‌عنوان پایه‌ای برای آموزش مهارت‌های جدید استفاده کنند.
همان‌طور که متخصص رفتار، سارا پیترسون می‌گوید:
«وقتی کودک در حال لذت بردن است، مغز او در بهترین حالت یادگیری قرار دارد. پس بازی را به کلاس درس تبدیل کنید بی‌آنکه حس رسمی داشته باشد.»
نقش پدر در درمان ABA و جلسات آموزشی
می‌دانیم که آموزش و درمان به روش ABA (تحلیل رفتار کاربردی) یکی از موثرترین رویکردها در آموزش کودکان دارای اوتیسم است. پدران می‌توانند با شرکت در دوره‌های آموزش والدین و حضور در جلسات، یاد بگیرند چگونه تکنیک‌های درمانی را در خانه به کار ببرند.
مزایای حضور فعال پدر در برنامه‌های ABA بصورت خلاصه به شرح زیر است
- درک بهتر از اهداف درمانی و روند پیشرفت کودک
- هماهنگی میان محیط خانه و کلینیک
- افزایش پیوستگی رفتاری کودک در موقعیت‌های مختلف
- تقویت حس اعتماد و همکاری میان اعضای خانواده
در واقع، وقتی پدر و مادر هر دو درگیر روند درمان هستند، پایداری رفتاری و پیشرفت کودک چند برابر می‌شود.
رابطه پدر و فرزند: پلی میان احساس و استقلال
پدران با رویکرد قاطع اما حمایتی خود می‌توانند به فرزند کمک کنند تا به‌تدریج احساس استقلال، جسارت و خودباوری را تجربه کند.
این مهارت‌ها برای کودکان اوتیسم، که معمولا در تنظیم احساسات یا شروع تعاملات اجتماعی مشکل دارند، بسیار حیاتی‌اند.
پدران باید یاد بگیرند:
- کودک را همان‌طور که هست بپذیرند، نه آن‌طور که انتظار دارند باشد.
- به علایق کودک گوش دهند و از آن برای ارتباط استفاده کنند.
- صبر و استمرار را در روند یادگیری حفظ کنند.
هر تعامل کوچک از یک لبخند تا یک بازی ساده می‌تواند پیامی از امنیت، محبت و درک متقابل برای کودک باشد.
سخن پایانی
پدر بودن برای یک کودک اوتیسم سفری است پر از چالش، اما سرشار از معنا و رشد درونی. این مسیر، مسیری نیست که همیشه آسان یا بی‌دغدغه باشد. گاهی پدر با احساس ناتوانی، سردرگمی یا حتی ترس روبه‌رو می‌شود. ترس از اینکه نتواند به درستی با فرزندش ارتباط بگیرد، یا از اینکه نمی‌داند چگونه باید در درمان و آموزش او نقش داشته باشد. اما درست در همین نقطه است که معنای واقعی پدری آغاز می‌شود. جایی که عشق، صبر و مسئولیت در کنار هم قرار می‌گیرند.
پدرانی که تصمیم می‌گیرند در مسیر رشد و درمان فرزندشان حضوری فعال و آگاهانه داشته باشند، نه‌تنها به کودک خود کمک می‌کنند تا دنیای پیچیده‌ی اطرافش را بهتر درک کند، بلکه خود نیز در این مسیر، انسانی آرام‌تر، عمیق‌تر و دلسوزتر می‌شوند. آنها می‌آموزند که موفقیت همیشه در «درست انجام دادن کارها» نیست، بلکه در حضور داشتن، شنیدن، و ادامه دادن با عشق معنا پیدا می‌کند.
نقش پدر تنها «حمایت از مادر» یا «تامین‌کننده نیازهای مادی» نیست. پدر ستون دوم یادگیری، رشد و امنیت عاطفی کودک است. شریکی واقعی در تربیت، درمان و زندگی. هر لحظه‌ی بازی، هر گفت‌وگوی کوتاه، هر نگاه تشویق‌آمیز و هر لبخند ساده، برای کودک اوتیسم معنایی عمیق دارد چراکه از خلال همین ارتباطات کوچک، دنیای درون او شکل می‌گیرد و آرام آرام به دنیای بیرون پیوند می‌خورد.
در نهایت، پدر بودن برای کودک اوتیسم فقط ایفای یک نقش خانوادگی نیست، بلکه نوعی رشد معنوی و انسانی است. پدری که در این مسیر گام برمی‌دارد، نه تنها جهان کودک خود را غنی‌تر می‌سازد، بلکه دنیای خود را نیز با عشق، درک و انسانیت روشن‌تر خواهد کرد.
منبع مورد استفاده در نگارش این مقاله: +