اتیسم چیست؟ راهنمای جامع اتیسم از علائم تا درمان

پیش از آن که راهنمای جامع اختلال طیف اتیسم را آغاز کنیم ذکر این نکته خالی از لطف نیست که کلمه “اتیسم” و “اوتیسم” هر دو به یک اختلال اشاره می‌کنند. هرچند از نظر قواعد ادبیات فارسی بهتر است که صورت نوشتاری آن “اتیسم” باشد اما صورت نوشتاری “اوتیسم” هم بسیار رایج است. به هرحال چه آن را اتیسم بنویسیم چه اوتیسم مهم شناخت درست این اختلال است.
خواندن این مقاله به تمامی افراد به خصوص زوج‌های جوان، والدین و تمامی دانشجویان و مربیان توصیه می‌شود. با ما، مرکز تهران اتیسم، همراه باشید.

 

اتیسم یک طیف است

در ادامه با معرفی اختلال طیف اتیسم که بصورت اختصار آن را اتیسم می‌گوییم با ما همراه باشید.

معرفی اتیسم

اتیسم نوعی اختلال عصبی رشدی است و عصبی رشدی بودن به این معنا است که در سال‌های اولیه رشد صورت می‌گیرد. ارتباطات عصبی بخش‌های مخنلف مغز افراد دارای اتیسم دچار مشکل و روند شبکه شدن سلول‌های عصبی مغز این افراد ناهمگون می‌شود. از جزئیات پیچیده این بخش که بگذریم، ما در اتیسم دو دسته اصلی از علائم را مشاهده می‌کنیم:

1. ضعف در ارتباط (کلامی یا غیر کلامی)، ضعف در مهارت‌ها و تعاملات اجتماعی
2. علائق محدود و تکراری و رفتارهای تکراری و کلیشه‌ای

در ادامه هرکدام را بصورت خلاصه توضیح خواهیم داد.

ضعف در ارتباط و مهارت‌ها و تعاملات اجتماعی

طیفی از ضعف‌ها و نقایص در مهارت‌های اجتماعی و ارتباطات کلامی و غیر کلامی که در محیط‌ها و موقعیت‌های مختلف زندگی خود را نشان می‌دهد. این علائم می‌تواند در حال حاضر نمایان باشد و یا وقتی تاریخچه زندگی فرد را مرور می‌کنیم آن را خواهیم دید.

اگر این دست از علائم هنوز برای شما مبهم است مثال‌های زیر را با هم مرور کنیم.

1. نقص در پردازش و دریافت پیام‌های اجتماعی و هیجانی، به طور مثال شکست در گفتگوها و ارتباطات کلامی، عدم به اشتراک گذاری علائق و احساسات و ضعیف یا ناتوان بودن در برقراری ارتباط و ضعف در پاسخ به ارتباطات اجتماعی
2. نقص ارتباطات غیر کلامی که در تعاملات استفاده می‌شود، به طور مثال مشکل در استفاده از تماس چشمی، ژست‌ها و زبان بدن، عدم وجود و یا نقص در کاربرد ایما و اشاره چهره و مشکل در درک و کاربرد اشاره
3. نقص در فهم  و یادگیری روابط انسانی و اجتماعی، به طور مثال در رفتار سازگارانه با محیط اجتماعی که به خصوص متنوع باشد مشکل دارند، نقص در پیوستن به بازی‌های تخیلی و نمادین، عدم اشتیاق نسبت به همسالان و مشکل در دوستیابی و پختگی روابط با همسالان.

علائق محدود و تکراری و رفتارهای تکراری و کلیشه‌ای

این دست از علائم شامل طیفی از محدودیت علائق یا الگوهای تکراری در رفتار و علایق فرد است. این مجموعه از همچون دسته قبلی علائم ممکن است در حال حاضر در فرد مشاهده شود و یا در بررسی تاریخچه زندگی فرد قابل مشاهده باشد.

در ادامه مرور این موارد برای دریافت تصویر واضح تری از این دست از علائم به شما کمک خواهد کرد.

1. حرکات تکراری (به طور مثال حرکات کلیشه‌ای مثل بال بال زدن، منقبض شدن، این پا و اون پا کردن)، استفاده از وسایل و اشیا تکراری، به ردیف چیدن وسایل، اکولالیا (پژواک گویی)، چرخاندن اشیا و یا مجذوب وسایل چرخان و تولید صدای اضافه یا بیان عبارات خاص
2. روتین سازی و غیر منعطف بودن رفتار، الگویی خاص از عادات وآداب و رسوم که تکرار شونده است (به طور مثال بهم ریختگی هنگام عدم بازگشت از مسیر همیشگی و یا بهم ریختگی هنگام تغییر در نظم وسایل خانه و سایر موارد، عادات غذایی خاص (محدودیت تنوع وحالت مواد غذایی)
3. علائق بسیار قوی و محدود که تمرکز کودک را طور غیر عادی جذب می‌کند (به طور مثال دلبستگی قوی و اشتغال ذهنی شدید به اشیا و علائق محدود در زمینه‌های مختلف (به طور مثال: علاقه به وسایل، حروف، اعداد، بازی و سایر موارد)
4. بیش حسی (بیش پاسخ دهی) و یا کم حسی (کم پاسخ دهی) نسبت به داده‌های حسی و گاها تحریک‌های حسی (به طور مثال: بی تفاوتی نسبت به درد، پاسخ شدید به بافت های مختلف، صدا، بو (حساسیت بویایی)، لمس کردن مداوم و یا تحریک حس لامسه به خصوص با وسایل سرد، جذب شدن به نورهای زیاد، تابلوهای ال ای دی و گوشه چشم نگاه کردن)

ذکر مجدد این نکته خالی از لطف نیست که همانطور که قبلتر نیز گفته شد اتیسم یک طیف است بنابراین هم در مورد این دسته از علائم و هم در مورد دسته قبلی لازم نیست که یک فرد همه این علائم را داشته باشد تا تشخیص اتیسم بگیرد. بلکه متخصص بر اساس دانش خود و ابزارهایی که برای تشخیص در دسترس دارد تشخیص خواهد داد که فرد دارای اتیسم است یا خیر.

علائم اتیسم چیست؟

همانطور که بیان شد اتیسم یک طیف است و علائم آن در سنین مختلف بصورت متفاوت ظاهر می‌شود. ما در اینجا به بیان برخی از علائم اتیسم در دوره‌ی قبل از دو سالگی کودک و همچنین در دوره بعد از دو سالگی کودک اشاره می‌کنیم.

علائم اتیسم تا قبل از دو سالگی

برخی از علائم اتیسم تا قبل از دو سالگی به شرح زیر است:

• کودک علاقه‌ای به محرک‌های اجتماعی مثل نگاه کردن به چهره افراد دیگر ندارد.
• عدم یا ضعف تماس چشمی
• عدم لبخند اجتماعی
• عدم یا ضعف واکنش به صداهای محیط
• عدم یا ضعف برگشت به اسم
• برای دیدن منبع صدا اشتیاقی ندارد.
• عدم علاقه به لمس و در آغوش گرفته شدن
• عدم واکنش به بازی‌های معمول و مورد علاقه سایر کودکان مثل دالی بازی
• عدم غان و غون در سنین سه تا شش ماهگی و عدم نشان دادن علائم اولیه گفتار
• عدم استفاده از حرکات بدنی و ایما اشاره، مثلا وقتی می‌خواهید در آغوشش بکشید دستش را دراز نمی‌کند و یا برای بیان نه سر خود را به بالا نمی‌اندازد.

علائم اتیسم بعد از دو سالگی

علائم اتیسم بعد از دو سالگی شامل دو دسته است:

1. ارتباط و مهارت اجتماعی
2. رفتار و علایق محدود

این علائم شامل:

با بالا رفتن سن کودک علائم نیز تغییر خواهند کرد و در نوجوانی و بزرگسالی نیز شکل دیگری به خود خواهند گرفت. اگر تا اینجای مقاله علائم و نشانه‌هایی را در خود یا کودک خود مشاهده کرده‌اید تا پایان مقاله با ما همراه باشید تا با روش‌هایی برای غربالگری اتیسم به شیوه علمی آشنا شوید و آن را انجام دهید.

اگر تا اینجای مطلب به وجود اختلال اتیسم در کودک خود یا یکی از عزیزانتان مشکوک شده‌ا‌ید تا انتهای مقاله با تهران اتیسم همراه باشید زیرا به همه سوالات شما پاسخ داده خواهد شد.

 

شیوع اتیسم

طبق آمار نرخ شیوع اختلال طیف اتیسم در سراسر جهان در حال افزایش است و این مورد در پژوهش‌های مختلف نیز تایید شده است.

طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت در ۳۰ مارس ۲۰۲۲، از هر ۱۰۰ کودک ۱ کودک دارای اتیسم است و طبق گزارش مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری آمریکا در مارس ۲۰۲۳  از هر ۳۶ نفر ۱ نفر دارای اتیسم است. یا طبق آماری دیگر از سال ۱۹۹۸ تا ۲۰۱۸ تشخیص اتیسم در بریتانیا حدود ۷۸۷ درصد افزایش یافته است.

 

دلیل افزایش میزان شیوع اتیسم در طی سالیان اخیر چیست؟ و آیا میزان شیوع میان پسران و دختران متفاوت است؟

در گذشته تنها افراد دارای اتیسم با علایم شدید شناسایی می‌شدند اما در حال حاضر با پیشرفت ابزارهای غربالگری و تشخیص و همچنین با بالا رفتن دانش عمومی نسبت به اتیسم، افراد دارای اتیسم با علایم خفیف نیز شناسایی می‌شوند و این خود یکی از دلایل افزایش آمار شیوع اتیسم نسبت به گذشته است. از دلایل دیگر این افزایش می‌توان به عوامل محیطی و اجتماعی و همچنین عوامل ژنتیکی در بالا رفتن میزان شیوع اشاره کرد.

نرخ شیوع اتیسم در بین نژادها و فرهنگ‌ها تقریبا ثابت است. اما این نرخ بر اساس جنسیت بسیار متفاوت است به طوری که پسران تقریبا ۴ برابر دختران دارای اتیسم تشخیص داده می‎‌‌شوند (از هر ۷۰ پسر ۱ نفر دارای اتیسم و از هر ۳۱۵ دختر یک نفر دارای اتیسم است.)

علت اتیسم

در گذشته علت اتیسم را به طور عمومی نقایص ژنتیکی می‌دانستند اما بررسی‌های علمی مراکزی همچون مرکز کنترل و پیشگیری بیماری های آمریکا نشان داد که بهتر است علت اتیسم را ترکیبی از عوامل محیطی و ژنتیکی در نظر بگیریم.

به طور کلی لیست زیر عوامل خطر ساز اختلال اتیسم است و احتمال اتیسم را بیشتر می‌کند (نه این که عامل اتیسم باشد) اما اینکه دقیقا چه عاملی تاثیر می‌گذارد همچنان پوشیده است:

تشخیص اتیسم

کودکان دارای اتیسم را با یک یا چند نشانه نمی‌توان تشخیص گذاری کرد بلکه باید یک مجموعه از علائم در کودک مشاهده شود و این علائم نیز ممکن است قبل یا بعد از دو سالگی آشکار شوند.

یک نکته مهم در این رابطه فراوانی علائم است، بعضی از این علائم در کودکان دارای رشد بهنجار (عادی) نیز دیده می‌شود ولی در کودکان دارای اتیسم با شدت و فراوانی بیشتری مشاهده می‌شود.

آیا راهی غیر از تشخیص بالینی وجود دارد؟

بر اساس گزارش مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های آمریکا، هیچ راهی مانند آزمایش خون، تصویربرداری، نوار مغز، نقشه مغز و سایر موارد برای تشخیص اتیسم وجود ندارد.

تشخیص رسمی باید توسط دو متخصص که از تشخیص همدیگر اطلاعی نداشته باشند صورت بگیرد، متخصصینی که قابلیت تشخیص گذاری اتیسم دارند عبارتند از:

1. روانشناس بالینی کودک نوجوان
2. متخصص مغز و اعصاب کودک (نورولوژیست اطفال)
3. روانپزشک اطفال

تشخیص قطعی اتیسم بعد از دو سالگی صورت می‌گیرد. در این زمان متخصصین باید به رفتار و سیر پیشرفت مهارت‌های رشدی و حرکتی کودک توجه کنند و تشخیص اتیسم در دو مرحله صورت میگیرد:

• مرحله اول غربالگری فرایند رشد: مراحل رشد کودک باید سنجیده شود و این بخش معمولا توسط گزارش والدین یا تکمیل فرم توسط والدین صورت می گیرد.
• مرحله دوم ارزیابی جامع بالینی اتیسم: شامل ارزیابی دقیق کودک و مصاحبه همه جانبه با والدین است که تقریبا تمامی جوانب رشدی را در بر می‌گیرد.

درمان اتیسم

آموزش و مداخلات رفتاری و ارتباطی خط اول درمان اتیسم هستند، درمان اتیسم یک پروسه و ترکیبی از روش‌های آموزشی، توانبخشی و در برخی اوقات دارویی است. این پروسه نیازمند صرف زمان زیاد و مستمر در طول ماه‌ها و یا سال‌های متوالی است. دارو درمانی به عنوان بخشی از این پروسه ممکن است به تشخیص پزشک متخصص نیاز باشد که با هماهنگی گروه آموزش و توانبخشی اجرا خواهد شد. همچنین کودک دارای اتیسم ممکن است نیازمند هیچ دارویی نباشد.

مداخلات آموزشی و توانبخشی که در درمان اتیسم استفاده می‌شوند به شرح زیر است.

از میان این روش‌ها پژوهش‌های متعدد علمی نشان داده که درمان به روش ای‌بی‌ای (ABA) اثربخش ترین و مستمرترین  رویکرد در درمان اتیسم است. مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری های آمریکا (CDC) نیز همین روش را به عنوان روش اصلی پیشنهاد می‌دهد. لازم به ذکر است که رویکردهای فلورتایم، تیچ و پی‌آرتی هرسه منشعب از رویکرد ABA است و ABA اکثر تکنیک‌های این سه روش را در بردارد.

علاوه بر روش و رویکرد اصلی ABA که در آموزش و درمان اتیسم استفاده می‌شود. مداخلات پراکنده و غیرجامع دیگری نیز در این زمینه وجود دارند که ممکن است در فرایند آموزش و درمان استفاده شوند. این مداخلات به شرح زیر است.

• کاردرمانی
• گفتار درمانی
• بازی درمانی
• رژیم غذایی
• و…

 ای‌بی‌ای (Applied Behavior Analysis) ABA  یا تحلیل رفتاری کاربردی چیست؟

درمان به روش ABA درمانی جامع و گسترده است که تمام نیازهای رشدی کودک را در بر می‌گیرد و در آموزش و یادگیری کمبودهای رفتاری بسیار کمک کننده است،  این شیوه مستندترین و شناخته شده ترین روش مداخله است.

تحلیل رفتاری کاربردی یا ABA با روش لوواس آغاز شد که پشتوانه‌ای علمی بر اساس بررسی‌های جامع و گسترده بالینی دارد. مداخله ABA شامل بیش از ۴۰ ساعت درمان همه جانبه و جامع در هفته است، در طی روز برنامه‌ای بین ۶ الی ۸ ساعت که به طور انفرادی بین درمانگر (مربی) و فرد دارای اتیسم است انجام می‌گردد. این برنامه بین ۵ الی ۷ روز در هفته است که اغلب دو سال یا بیشتر طول می‌کشد. هر جلسه درمانی بین ۲ الی ۳ ساعت است که بین آن زمانی برای زنگ تفریح (استراحت) در نظر گرفته می‌شود.

این حیطه برای نحوه شکل دهی رفتار و یادگیری آن کاربردی است، که در سه بخش گسترده رخ می‌دهد:

• چگونگی کارکرد یک رفتار: یعنی چه اتفاقی رخ می دهد تا کودک رفتار خاصی را انجام دهد.
• تاثیر بافت یا همان محیط بر یک رفتار: تاثیرات محیط بر بروز و شکل گیری یک رفتار و کاهش یا عدم بروز رفتار است.
• چگونگی یادگیری یک رفتار: چگونگی آموزش یک رفتار هدف که آن را در محیط به کار ببریم.

در روش ABA به کودک کمک می‌شود تا کمبودهای رفتاری خود را آموزش ببیند، همچنین رفتارهایی که اضافه و نادرست است را در یک محیط درمانی با چهارچوب رفتاری و ساختار یافته کاهش دهد، البته که دقت کنید رفتارهای اضافه باید در بطن زندگی کاهش پیدا کند.

این روش ۵ حیطه اصلی رشد که شامل شناختی، اجتماعی، حرکتی، گفتاری و خودیاری است را در بر می‌گیرد.

تکنیک های رایج در ABA

متخصصان رویکرد ABA تکنیک‌های مورد قبول مختلف و کاربردی‌ای را برای آموزش و درمان کودک استفاده می‌کنند، این تکنیک ها بسته به نیاز و رفتار هدف مورد استفاده قرار می‌گیرد.

شکل دهی

شکل دهییکی از تکنیک های رفتاری مربوط به ABA است. شکل دهی برای رفتارهایی است که ما می‌خواهیم در خزانه رفتاری کودک به وجود بیاوریم، یعنی اینکه انجام آن رفتار را کودک بلد نیست و در خزانه رفتاری‌اش وجود ندارد، لذا برای این کار از نزدیک ترین رفتار آموزش می‌دهیم تا به رفتار هدف برسیم. به دلیل اینکه رفتار در کودک رخ نمی دهد لازم است که از رفتاری که نزدیک به رفتار هدف است شروع کنیم و آن را تقویت کنیم به طور مثال اگر بخواهیم به کودک کلمه سیب را یاد دهیم ابتدا اگر س را گفت تقویت می‌دهیم (یک اصطلاح تخصصی) و بعد از چندین بار به کلمه «س» مشوق دادن کمی فراتر می‌رویم و هنگامی که «سی» را گفت مشوق داده می‌شود و بعد از چندین بار در صورتی که کلمه سیب را گفت به کودک مشوق خواهیم داد.

زنجیره سازی

یکی دیگر از تکنیک‌هایی است که به آموزش رفتار هدف کمک می‌کند. در این تکنیک مهارت پییچیده به گام‌های کوچک تر و قابل آموزش تر تقسیم می‌شود و آن فعالیت‌ها با تقویت مثبت آموزش داده می‌شود و با تکرار تثبیت می‌شود و سپس به مرحله بعدی می رویم.

مثلا برای آموزش مهارت دست شستن آن را به زنجیره زیر تقسیم می‌کنیم.

در کنار این تکنیک‌های کلی از “رهنمود“، “تقویت منفی“، “انواع مشوق” و “برنامه تصویری” استفاده می‌گردد.

این نکته قابل ذکر است که اطلاعاتی که در مورد رویکرد ABA در این مقاله  بصورت خلاصه توضیح داده شد سعی شده بود که با بیانی قابل فهم برای غیر متخصصین نوشته شود. در صورتی که به این موضوع تخصصی علاقه‌مند هستید برای آشنایی بهتر می‌توانید به کتاب‌هایی که به آموزش روش ABA پرداخته‌اند رجوع کنید یا در کارگاه‌های تخصصی مرتبط با ABA شرکت نمایید.

درمان‌های مکمل/غیر جامع

در بخش قبل بیان شد که درمان به روش ABA یک روش جامع درمان است و سعی می‌کند تمام نیازهای یک کودک دارای اتیسم را در این روش از درمان فراهم کند. با این حال روش‌های دیگر آموزشی و توانبخشی نیز هرکدام می‌توانند بر جنبه‌هایی از این اختلال موثر و مفید باشند. در ادامه برخی از پر کاربردترین آن‌ها را را با هم مرور خواهیم کرد.

بازی درمانی

یکی از مواردی که می‌توان از آن برای ایجاد ارتباط و رشد روانی کودک استفاده کرد استفاده از بازی است، در کودکان دارای اتیسم به این علت که تمایل دارند تنهایی و انفرادی بازی کنند و بازی‌های پخته‌ای نیز مورد استفاده قرار نمی‌دهند، بازی درمانی می‌تواند نقش اساسی در آموزش راه‌های ارتباطی مناسب، دوست یابی، تقویت مهارت‌های استدلال و درک مفاهیم بین فردی ایفا کند.

رژیم غذایی

سخن پایانی، آینده‌ای روشن برای کودکان اتیسم

اتیسم یک اختلال عصبی رشدی است که در سال‌های اولیه زندگی بروز می‌کند و بر ارتباطات و تعاملات اجتماعی و همچنین رفتار و علایق فرد تاثیر می‌گذارد. اتیسم یک طیف است بنابراین علایم آن می‌تواند از شدید تا بسیار خفیف نمایان شود. هرچند آمار ابتلا به اتیسم در سال‌های اخیر بالا رفته است اما بخش بزرگی از این آمار مربوط به افراد دارای اتیسم با علایم خفیف است. برخی از کودکان دارای اتیسم ممکن است در تمام مراحل زندگی نیاز به مراقبت و همراه داشته باشند اما بسیاری از کودکان دارای اتیسم با شروع آموزش و توانبخشی از سال‌های ابتدایی زندگی می‌توانند همچون هر فرد دیگری در اجتماع حضور پیدا کنند، آموزش ببینند، تخصص پیدا کنند و در جامعه همچون همه انسان‌ها نقش آفرین باشند. علاوه بر آن با یک جستجوی کوتاه در اینترنت می‌توانید لیست طولانی از افراد برجسته و شناخته شده در سراسر جهان را در حوزه‌های علمی و هنری از دانشمند، پزشک، مهندس، هنرپیشه، موسیقیدان و… پیدا کنید که همه در بخشی از تاریخچه زندگی خود تشخیص اتیسم گرفته‌اند و اتیسم مانع از موفقیت‌های بزرگ آن‌ها نبوده است. بنابراین افراد دارای اتیسم اگر به موقع مراحل آموزش و توانبخشی را دریافت کنند نه تنها می‌توانند همچون افراد دیگر در جامعه حضور پیدا کنند، بلکه ممکن است در برخی زمینه‌ها به دلیل برخی از خصوصیات منحصر به فردشان، عملکرد بهتری نشان دهند. به عنوان مثال، بسیاری از افراد دارای اتیسم به دلیل علایق خاص خود و بهره‌مندی از برخی از استعدادهای منحصر به فرد می‌توانتد در بالاترین سطوح به پیشرفت جامعه کمک شایانی کنند. 

آیا کودک من اتیسم دارد؟ سامانه غربالگری اتیسم

افرادی که در تهیه راهنمای جامع اتیسم همکاری داشتند: رسول رحمتی، سیما صنیعی، دکتر محمد کیانی

---