طیف اختلالات اتیستیک چیست؟
طیف اختلالات اتیستیک به گروهی از اختلالات اطلاق میشود که وجه مشخصه آنها تاخیر یا انحراف در رشد مهارتهای اجتماعی، شناختی، ارتباط کلامی و غیرکلامی است. کودکان مبتلا به اختلالات اتیستیک اغلب علاقه شدید و خاصی نسبت به برخی فعالیت‌ها دارند، در مقابل تغییرات مقاومند و حساسیت و پاسخدهی مناسبی نسبت به محرکهای اجتماعی یا فیزیکی از خود نشان نمی‌دهند. مهمترین این اختلالات عبارتند از:
- اختلال اتیسم
- نشانگان آسپرگر
- اختلالات شبه اتیسم
در این میان، اختلال اتیسم از بقیه شناخته شده‌تر است. تا جایی که این گروه اختلالات را “طیف اختلالات اتیستیک” نامیده‌اند.
اتیسم چیست؟
اتیسم یک اختلال عصب‌شناختی با علائم اختلالات رفتاری است. این اختلال، روند اکتساب و اجرای اعمال و فعالیتهای کودک را مختل میکند. مهمترین ویژگیهای این اختلال عبارتند از: فقدان یا کمبود روابط اجتماعی، بی‌توجهی نسبت به محرکهای محیطی نظیر نامیدن اسم او، فقدان تماس چشمی، تمایل به تنهایی، فقدان گفتار یا داشتن کلام بدون قصد ارتباط، گفتار تکراری و تقلید طوطی‌وار، فقدان بازیهای تخیلی و اجتماعی، نارسایی جدی در فهم هیجانات دیگران یا بیان عواطف و هیجانات خود، علایق محدود (مثلاً فقط غذاهای خاصی را به سبک مشخصی میخورد یا علاقه‌ی مفرطی به اشیای خاصی دارد)، رفتارهای کلیشه‌ای و حرکات تکراری (مثل بالبال زدن یا تکان دادن انگشتان جلوی چشمها)، تمایل وسواس‌گونه به حفظ ثبات و یکنواختی در محیط یا در اعمال روزمره، حساسیت بیش از حد و یا کمتر از حد معمول به محرکها، خنده و یا گریه‌های نابجا، ناپختگی در مهارتهای ظریف یا درشت حرکتی، بیش فعالی یا کم فعالی، خیره ماندن به دستها یا اجزای اشیا، قشقرق‌های شدید، ضربه به سر و صورت خود یا دیگران.
البته ممکن است برخی از علایم در بعضی از کودکان مشاهده نشوند. همچنین معمولاً علایم در طول رشد تغییر میکنند.
علایم هشدار دهنده اتیسم در سنین مختلف
علائم در اولین سال زندگی: فقدان لبخند به مادر، غان و غون و بیان چهره‌ای نامناسب، کمبود توجه و تبادلات اجتماعی (نظیر بی‌تفاوتی نسبت به حضور والدین کنار بالین و فقدان واکنشهای هیجانی یا جسمی برای در آغوش گرفته شدن) چشم پوشی از مردم، تمایل به تنهایی، فقدان تماس چشمی و بیان هیجانی، اشاره کمتر به اشیا، حس کنجکاوی ناچیز، بسیار آرام یا فوق العاده ناآرام، ترسهای عجیب و غیر قابل توضیح (مثلاً با دیدن یک گلدان شروع به گریه کرده و این کار را مادامی که گلدان پیش رویش است ادامه می‌دهد).
علائم در سنین ۵-۲ سالگی: علائم اصلی این اختلال که پیشتر به آن اشاره شد در همین سنین ظاهر میشود. بدین صورت که یا اختلال تدریجاً شدت گرفته و مورد توجه والدین و متخصصین قرار می‌گیرد. یا اینکه کودک پس از رشد طبیعی ناگهان سیر وا‌پس‌روی آغاز میکند و علائم پیش گفته ظاهر میشود.
علایم در سنین اواخر دوران کودکی (سنین مدرسه): علائم زیر باید هشداری برای والدین و معلمین محسوب گردد: اختلالات ارتباطی و ناهنجاریهای رشدی مانند تلفظ عجیب و غریب، اشاره به خود با ضمایر سوم شخص یا او، استفاده از لغات غیر معمول و استفاده محدود از زبان برای ارتباط و همچنین اختلالات اجتماعی مانند ناتوانی در ملحق شدن به بازی سایر بچه‌ها، عدم توجه به هنجارهای کلاس درس، عدم انعطاف و واکنش نسبت به هرگونه تغییر، عادت و تمایلات عجیب نظیر حمل اشیای خاص با خود، شکست در برقراری ارتباط طبیعی با بزرگسالان. عدم درک دیدگاه و نظر دیگران و پافشاری مفرط برخواست یا نظر خود.
علائم مهم برای ارجاع کودک به متخصص
۱. عدم وجود غان و غون و تبادلات هیجانی یا اجتماعی تا ۱۲ ماهگی
۲. عدم وجود تک کلمه در ۱۸ ماهگی
۳. فقدان عبارات دو کلمه‌ای برای ایجاد ارتباط در ۲۴ ماهگی
۴. هر نوع پسرفت در زبان یا مهارتهای اجتماعی در هر سنی
۵. کمبود یا فقدان تماس چشمی
۶. تمایل به تنهایی
۷. آواها، کلمات یا حرکات کلیشه‌ای و تکراری
سن شروع اتیسم
در اکثر موارد علائم این بیماری از تولد تا ۳۶ ماهگی ظاهر میشود. اما ممکن است با توجه به میزان آگاهی والدین و شدت بیماری، این اختلال تا مدتها بعد تشخیص داده نشود.
میزان شیوع اتیسم
در سالهای اخیر تعداد کودکانی که تشخیص اختلالات اتیستیک می‌گیرند به شدت رو به افزایش نهاده است.این موضوع می‌تواند به دلایل گوناگونی از جمله دقیقتر شدن روشهای تشخیص و یا افزایش عوامل بیماریزا باشد. به هر حال، میزان شیوع این اختلال دستکم، ۵ تا ۶ مورد در هر هزار کودک برآورد شده است.وقوع این اختلال در پسرها ۵-۳ برابر دخترها است.
علت شناسی اختلال اتیسم
علت این اختلال هنوز مشخص نیست. اما در فهرست علل این بیماری، اختلالات دوران جنینی مانند ابتلای مادر به سرخچه، اختلالات متابولیکی، عفونت‌های پس از زایمان، واکسیناسیون، آلودگی‌های محیط زیست، مسمومیت با فلزات سنگین و عوامل ژنتیک آمده است.
رابطه اتیسم و سطوح اجتماعی
این اختلال در تمام دنیا، در هر نژاد، قومیت و زمینه‌ی اجتماعی و اقتصادی مشاهده میشود. ولی به‌نظر میرسد که تنوع آن در طبقات بالاتر و تحصیل کرده بیشتر باشد.
روشهای درمانی
مثل بسیاری از بیماریهای دیگر، اختلالات اتیستیک درمان قطعی ندارند. ولی با اقدامات توانبخشی زودهنگام، می‌توان از شدت علایم کاست و احتمال زندگی عادی در کودک را افزایش داد. برخی از مهمترین روشهای درمانی عبارتند از:
۱. درمانهای روانشناختی مانند: رفتاردرمانی یا “تحلیل رفتار کاربردی (ABA)”، آموزش با “سیستم تبادل تصویری (PECS)”، آموزش والدین با “بسته پرنده کوچولو”، روان درمانی خانواده و کودک، نوپروری روابط کودک با والدین و به ویژه با مادر.
۲. دارو درمانی و ویتامین درمانی
۳. گفتار درمانی
۴. کاردرمانی
۵. تغذیه درمانی
۶. آموزش یکپارچگی حسی.
نکته مهم: در این بین، روش ABA ویژه کودکان اتیسم که به آن روش لوواس (Lovaas Method) نیز میگویند از اعتبار بیشتری برخوردار است. زیرا: اولاً، از پایگاه تئوری قوی برخوردار است. ثانیاً، اثربخشی آن در مطالعات معتبر داخلی و خارجی مکرراً به اثبات رسیده است. ثالثاً، منعطف است وقابل انطباق با آخرین یافته‌های علمی یا ویژگی فرهنگی یا بالینی مراجع می‌باشد.
در هر حال، رعایت دو اصل زیر باعث افزایش اثربخشی مداخلات درمانی میشود:
۱. شروع درمان در سنین پایینتر.
۲. گسترش درمان به همه‌ی ساعات بیداری کودک. البته بخش مهمی از اقدامات درمانی توسط والدین (آموزش دیده)، ارایه میشود. مثلاً کودک نباید با تلویزیون، CDها، موبایل یا کامپیوتر به حال خود رها شود. همواره باید با کودک در ارتباط بود و او را به برقراری ارتباط ترغیب نمود.