نویسنده: سیدرسول رحمتی
بازبینی و ویرایش: دکتر محمد کیانی

نظریه ذهن (Theory of Mind) یکی از توانایی‌های شناختی کلیدی در انسان است که امکان درک افکار، باورها، احساسات و نیات دیگران را فراهم می‌سازد. این توانایی نقش مهمی در برقراری تعاملات اجتماعی دارد. در کودکان با اختلال طیف اتیسم (ASD)، اختلال در رشد نظریه ذهن یکی از ویژگی‌های بارز محسوب می‌شود که می‌تواند به مشکلات در ارتباطات اجتماعی، همدلی و درک رفتارهای دیگران منجر شود. مطالعات نشان داده که تعامل چهره‌به‌چهره یکی از عوامل اصلی شکل‌گیری این توانایی در اوایل زندگی کودک است. در ادامه با تهران اتیسم همراه باشید تا درباره اهمیت تعامل چهره به چهره در کودکان دارای اوتیسم صحبت کنیم.

 

توانایی نظریه ذهن دقیقا چیست؟

در مورد توانایی نظریه ذهن و اهمیت آن در بالا نوشتیم، اما بیاید این مثال را با هم مرور کنیم تا درک خوبی از نظریه ذهن پیدا کنیم.

فرض کنید آرش و خواهرش در اتاقی هستند. خواهر عروسکش را زیر تخت می‌گذارد و از اتاق بیرون می‌رود. حالا آرش عروسک را برمی‌دارد و داخل کمد می‌گذارد. حالا از آرش می‌پرسیم:

«وقتی خواهرت برگرده دنبال عروسکش، کجا رو نگاه می‌کنه؟»
اگر آرش بگوید: «زیر تخت»، یعنی او درک کرده که خواهرش همچنان باور دارد که عروسک زیر تخت است (چون خواهر جا به جا شدن مکان عروسک توسط آرش را ندیده). با این پاسخ یعنی آرش توانایی «نظریه ذهن» دارد.

حالا فرض کنیم توانایی نظریه ذهن در آرش توسعه پیدا نکرده است. در این حالت آرش پاسخ می‌دهد: “داخل کمد“

در واقعیت، خواهر آرش خبر ندارد که عروسک داخل کمد است ولی چون آرش توانایی نظریه ذهن ندارد و می‌داند که عروسک داخل کمد است، از نظر ذهنی این تفکیک را نمی‌تواند قائل شود که خواهرش جور دیگری فکر می‌کند.

نقش تعامل چهره‌به‌چهره در رشد اجتماعی-شناختی در سال‌های ابتدایی زندگی

نوزادان از طریق نگاه کردن به چهره مراقبان خود (مادر، پدر، دایه و…)، لبخند زدن، تقلید حالات چهره و دنبال‌کردن نگاه دیگران، شروع به یادگیری درک ذهنی دیگران می‌کنند. تعامل چهره‌به‌چهره نوعی کانال اولیه برای رشد اجتماعی-شناختی است. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که کودکان دارای رشد عادی معمولا در سن ۱۸ تا ۲۴ ماهگی قادر به درک ابتدایی از باورهای دیگران هستند. این در حالی است که کودکان دارای اتیسم در همین بازه سنی، معمولا از برقراری ارتباط چشمی پرهیز می‌کنند، حالات چهره دیگران را کمتر تقلید می‌کنند و در دنبال‌کردن نگاه ضعیف‌تر هستند.

شواهد تجربی مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۳ که با استفاده از تصویربرداری مغزی fMRI روی کودکان ۳ تا ۵ ساله انجام شد، نشان داد کودکانی که تجربه بیشتری از تعامل چهره‌به‌چهره (با والدین یا درمانگر) دارند، در نواحی مغزی مرتبط با نظریه ذهن (مانند قشر پیش‌پیشانی و اتصال گیجگاهی-جداری) فعالیت بیشتری نشان می‌دهند. این یافته‌ها حاکی از آن است که تعاملات اولیه چهره‌به‌چهره می‌تواند مسیرهای عصبی مربوط به فهم اجتماعی را تقویت کند.

اهمیت تعامل چهره به چهره در مداخلات درمانی

برنامه‌های درمانی معتبر به طور خاص روی تعامل چهره‌به‌چهره تمرکز دارند و تلاش می‌کنند از طریق بازی‌های مشترک، راهکارهای مبتنی بر تماس چشمی و تقلید متقابل، توجه مشترک و تبادلات هیجانی را تقویت کنند. این تکنیک‌ها زمینه‌ساز شکل‌گیری نظریه ذهن می‌شود.

در آموزش و درمان به روش ABA، تمرین‌هایی مانند “نشان بده کجا نگاه می‌کنم” یا “چه حسی دارد؟” به صورت مستقیم با درک ذهن دیگران در ارتباط هستند و این تمرین‌ها با توجه به سطح رشدی کودک برای او طراحی و اجرا می‌شود.

سخن پایانی

نظریه ذهن یکی از زیرساخت‌های کلیدی در رشد اجتماعی-شناختی انسان است که شکل‌گیری آن در سال‌های ابتدایی زندگی، به‌ویژه از طریق تعاملات چهره‌به‌چهره، ممکن می‌شود. در کودکان دارای اختلال طیف اتیسم، این مسیر معمولا با تاخیر یا دشواری‌هایی همراه است، که خود را در شکل‌گیری ضعیف همدلی، درک دیدگاه دیگران و تعامل اجتماعی موثر نشان می‌دهد.

خانواده‌هایی که کودک دارای اوتیسم دارند، با فراهم کردن فرصت‌های هدفمند برای تماس چشمی، تقلید متقابل، بازی‌های اشتراکی و تمرین‌های ویژه‌ طراحی‌شده توسط متخصصان، می‌توانند نقش مهمی در تقویت این توانایی ایفا کنند. نکته‌ی کلیدی، نه صرفا «آموزش مهارت»، بلکه ساختن پایه‌های ذهنی برای درک ذهن دیگران است. کاری که نیازمند استمرار، تخصص و ارتباط‌گیری صحیح است.

در مرکز تهران اتیسم، تیم تخصصی درمانگران و مربیان با رویکردهای علمی و به روز، به‌صورت حرفه‌ای روی تقویت نظریه ذهن در کودکان دارای اتیسم کار می‌کنند. از ارزیابی‌های دقیق گرفته تا مداخلات ساختاریافته‌ی مبتنی بر بازی، ارتباط و تعامل اجتماعی بخشی از خدمات مرکز تهران اتیسم برای کودکان دارای اتیسم است. همچنین در این مرکز کارگاه‌های تخصصی ویژه‌ی مادران، پدران و مراقبان کودک بصورت دوره‌ای برگزار می‌شود.

کارگاهی مثل آموزش ارتباط از طریق بازی که برای والدین یا مراقبین کودک برگزار می‌شود به شما کمک می‌کند تا بتوانید در خانه بسیاری از مهارت‌ها و توانایی‌های ارتباطی در کودک خود را تقویت کنید.

اگر تمایل به شرکت در این کارگاه دارید با مرکز تماس حاصل نمایید تا موقعیت خود را در گروه رزرو کنید.

منابع

Frith, U., & Frith, C. D. (2023). The development of Theory of Mind in Autism: New evidence from neuroimaging. Trends in Cognitive Sciences.
Dawson, G., et al. (2023). Early intervention and neural plasticity in autism: Can engaging face-to-face interaction improve social brain networks? Journal of Child Psychology and Psychiatry.
Mundy, P. (2022). Joint attention, social cognition, and the development of theory of mind in autism. Development and Psychopathology.

---

نویسنده مقاله: دکتر محمد کیانی – تهران اتیسم

در دنیایی که تصویرسازی از اوتیسم هنوز با کلیشه‌های متعددی همراه است، سریال The Good Doctor (دکتر خوب) تولید سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۴ از شبکه ABC آمریکا، قدمی نوآورانه و تاثیرگذار برای معرفی چهره‌ای متفاوت از توانمندی در بستر اتیسم برداشته است. این سریال، با تمرکز بر زندگی یک پزشک جوان در طیف اوتیسم، نه‌تنها مخاطبان عمومی، بلکه به‌ویژه والدین کودکان دارای اتیسم را به تامل و امید دعوت می‌کند. با تهران اتیسم همراه باشید تا مرور کوتاهی بر این سریال و اهمیت تماشای آن داشته باشیم.

داستانی فراتر از یک درام پزشکی

قهرمان اصلی سریال دکتر خوب، دکتر «شان مورفی» است. یک جراح با استعداد خارق‌العاده و حافظه‌ای بی‌نظیر که دارای اوتیسم است. داستان با برش‌هایی از کودکی او آغاز می‌شود، چالش‌های زیادی در ارتباط‌گیری، درک زبان بدن، تعاملات اجتماعی و عدم پشتیبانی و درک از سوی پدر خانواده.

داستان اما از جایی آغاز می‌شود که او با پشتیبانی‌های فراوان یک نیکوکار دوران کودکی و نوجوانی را گذرانده و توانسته به عنوان یک پزشک فارغ التحصیل شود و حالا به دنبال آغاز دوره تخصص پزشکی است.

به زودی در سریال خواهیم دید که استعدادهای استثنایی‌اش در درک ساختار بدن انسان، تجزیه و تحلیل پزشکی و دقت در جزئیات، او را به یکی از برجسته‌ترین پزشکان جوان تبدیل می‌کند. هر چند این بخش مهم داستان نیست!

سریال ما را وارد دنیای شان می‌کند؛ جهانی که در آن صداها، نورها، اضطراب‌های اجتماعی و سوء‌برداشت‌ها، هر روز او در یک آزمون و چالشی بزرگ قرار می‌دهد. اما در میان این چالش‌ها، شان راه خود را پیدا می‌کند، رشد می‌کند و اطرافیان را نیز به بازنگری در قضاوت‌هایشان وا‌می‌دارد.

اوتیسم نه به‌عنوان مانع، بلکه به‌عنوان ویژگی

یکی از نقاط قوت این سریال، نحوه‌ی روایت اتیسم است. برخلاف بسیاری از آثار تلویزیونی و سینمایی که یا فرد اوتیسم را فردی عجیب با استعدادهای خارق‌العاده نمایش می‌دهند و یا بر عکس، در پی نمایش ناتوانی‌ها هستند، سریال The Good Doctor به دنبال نگاهی متعادل‌ است. این سریال نشان می‌دهد که با وجود محدودیت‌های ارتباطی، فرد دارای اوتیسم می‌تواند در بالاترین سطوح حرفه‌ای موفق باشد.

برای والدینی که فرزندشان با چالش‌های اوتیسم زندگی می‌کند، دیدن این تصویر واقعی از رشد و موفقیت فردی می‌تواند تجربه‌ای الهام‌بخش و آموزنده باشد. شان مورفی، نماد امید است— نه به‌معنای نادیده‌گرفتن سختی‌ها، بلکه به‌معنای باور به پتانسیل‌های نهفته افراد دارای اتیسم و ارزشهای فراهم‌کردن بستر مناسب برای رشد این استعدادها

دکتر خوب و تنوع عصبی

یکی از مفاهیم مهمی که در سال‌های اخیر توجه بیشتری در حوزه روان‌شناسی و علوم اعصاب به خود جلب کرده، «نورودایورسیتی» یا تنوع عصبی است. این مفهوم بر این اصل استوار است که تفاوت‌های مغزی مانند اتیسم، ADHD، دیسلکسی (اختلال خواندن) و سایر تفاوت‌های عصبی، نه بیماری یا نقص، بلکه بخشی طبیعی از تنوع انسان هستند. نورودایورسیتی می‌کوشد نگاه جامعه را از «درمان» به «درک»، «پذیرش» و «توانمندسازی» تغییر دهد.

سریال دکتر خوب در عمل نمونه‌ای از نمایش نورودایورسیتی است. شخصیت شان مورفی نه به‌عنوان فردی نیازمند ترحم، بلکه به‌عنوان پزشکی با رویکردی منحصربه‌فرد نسبت به مسائل پزشکی معرفی می‌شود. این سریال به مخاطب نشان می‌دهد اگر جامعه بتواند فضا را برای مشارکت همه افراد فراهم کند، توانایی و خلاقیت در ذهن‌هایی با ساختار متفاوت شکوفا می‌شوند.

چنین روایتی می‌تواند برای والدین کودکان در طیف اوتیسم بسیار الهام‌بخش باشد چرا که آن‌ها را تشویق می‌کند فراتر از برچسب‌ها و محدودیت‌های رایج، به توانمندی‌ها، استعدادهای نهفته و ویژگی‌های منحصربه‌فرد فرزند خود نگاه کنند.

وقتی والدین با افتخار و آگاهی، اوتیسم فرزندشان را بپذیرند و آن را پنهان نکنند، این پیام مهم را به اطرافیان و جامعه منتقل می‌کنند که تنوع عصبی بخشی طبیعی از انسان بودن است. چنین پذیرشی، زمینه‌ساز درک متقابل، تعامل سالم و کاهش تبعیض‌های اجتماعی خواهد شد.

از سوی دیگر، فراهم‌کردن فرصت‌هایی برای شکوفایی توانایی‌های خاص این کودکان، خواه در زمینه‌های هنری، تحلیلی، فنی یا اجتماعی، نیازمند حمایت آگاهانه از سوی خانواده، مدرسه و جامعه است. نمایش چنین الگویی در سریال The Good Doctor یادآور این حقیقت است که با شناخت، پذیرش و پرورش درست، مسیر رشد و موفقیت برای همه، حتی با تفاوت‌های عصبی، قابل ترسیم است.

سخن پایانی

سریال The Good Doctor تنها یک داستان سرگرم‌کننده نیست، بلکه فرصتی است برای تامل در مورد چگونگی برخورد ما با تفاوت‌ها، به‌ویژه در مورد اوتیسم. این مجموعه می‌تواند والدین را یاری دهد تا با چشمی بازتر و دلی گرم‌تر، فرزندان خود را در مسیر زندگی همراهی کنند.

دیدن این سریال برای همه، به‌ویژه خانواده‌هایی که با چالش‌های اوتیسم آشنا هستند، توصیه می‌شود؛ چرا که شاید در دل داستان‌های پزشکی‌اش، بتوان روزنه‌هایی از امید، الهام و درک عمیق‌تر نسبت به جهان اتیسم یافت.

در پایان، لازم به یادآوری است که سریال The Good Doctor محصول فرهنگی آمریکاست و مانند بسیاری از آثار نمایشی غربی، برخی از موضوعات، روابط بین‌فردی یا سبک زندگی شخصیت‌ها ممکن است با ارزش‌ها، سنت‌ها و باورهای فرهنگی خانواده‌های ایرانی همخوانی کامل نداشته باشد. افراد می‌توانند با دقت و گزینش، قسمت‌هایی از سریال را که با معیارهای شخصی یا خانوادگی‌شان همسو نیست، نادیده بگیرند یا از تماشای آن صرف‌نظر کنند، بی‌آن‌که لطمه‌ای به پیام اصلی و الهام‌بخش سریال وارد شود.
توجه داشته باشید که این سریال برای تماشای بزرگسالان ساخته شده و به‌هیچ‌وجه برای نمایش به کودکان مناسب نیست.

---